ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ

Πρακτική Ιατρική και Κτηνιατρική 

στη νομαδική ζωή των Σαρακατσαναίων

του Αθανασίου Γαλατά

Η νομαδική ζωή των προγόνων μας τους ανάγκαζε ιδίως τους θερινούς μήνες να είναι αποκομμένοι από τον κοινωνικό ιστό της χώρας όπου ζούσαν είτε ήταν η πατρίδα μας, είτε η Βουλγαρία, είτε μια χώρα της πρώην Γιουγκοσλαβίας.

Η πρόσβαση σε γιατρούς και νοσοκομεία ήταν πολύ δύσκολη. Και δεν ήταν μόνο η φροντίδα για τον άνθρωπο. Το ζωικό τους κεφάλαιο τα πρόβατα, ήταν ο μοναδικός τους προορισμός και η μέριμνα για αυτά ήταν αυτονόητη.

Πριν ξεκινήσω το θέμα μας θα ήθελα να κάνω μία παρένθεση. Έχουμε συνήθως την τάση να εξωραΐζουμε το παρελθόν βλέποντας μόνο τα καλά και να μεμφόμαστε το παρόν τονίζοντας μόνο τα τρωτά του. Πάντοτε είναι η ψύχραιμη ματιά που βλέπει καθαρά τα γεγονότα.

Την πρακτική αυτή ιατρική και κτηνιατρική των προγόνων μας θα την χώριζα ποιοτικά σε τρία μέρη: 

• Στο 1^ο μέρος όπου εμπλέκονται μαγικά και ξόρκια και ανόητες δεισιδαιμονίες. 
• Το 2^ο μέρος είναι αμφιλεγόμενες θεραπείες και μέθοδοι. Θα το χαρακτήριζα σαν γκρίζα ζώνη. 
• Και τέλος το 3^ο μέρος που είναι χρήσιμες και σωστές θεραπείες. 

Σε κάθε μέρος η πρακτική Ιατρική θα αναφέρεται και επί ανθρώπων αλλά και επί προβάτων.

Ξεκινώ με τις δεισιδαιμονίες:

Σε τσίμπημα φιδιού είτε σε ζώα είτε σε άνθρωπο κάναν πρώτα το σωστό. Με μεγάλα αγκάθια μετά το τσίμπημα φιδιού ιδίως σε ζώα, τρυπούσαν το μέρος του τσιμπήματος και πίεζαν να φύγει το αίμα. Πολλοί όμως παράλληλα το «διάβαζαν» λέγοντας φράσεις με ακατανόητα λόγια και με ελληνικές και τουρκικές λέξεις.

Το διάβασμα ξεκινούσε: Εκεί το δάγκωσε (αναφέρεται το μέρος π.χ πόδι ή χέρι) άσπρο (ή μαύρο) (το χρώμα του δαγκωμένου) ναζούρμι γιούλμι, τσοπ να τουτουρού, ζουλούτου βιαφτί, ιμπολέμι, πουπουρούπ δις ή πουπουρούπ τούση κλπ.

Καταλαβαίνετε τώρα να μη συνεχίζουμε… 

Η κήλη γνωρίζουμε από την επιστήμη ότι είναι η πρόπτωση μέρους ενός εσωτερικού οργάνου εκτός της ανατομικής του θέσης στο εσωτερικό του κοιλιακού τοιχώματος.

Η βίδρα είναι θηλαστικό μικρόσωμο που ζει στις όχθες των ποταμών και των λημνών σε καθαρά νερά. Είναι μία μικρογραφία φώκιας.

Πίστευαν λοιπόν ότι τα λιμπά της βίδρας, βρασμένα σε νερό, αφού πάνε σε εκκλησία για 40 μέρες, μετά ρίχνοντας λίγο από αυτό το θεραπευτικό ζωμό σε νερό, όποιος το έπινε θεραπευόταν από την κήλη!

Τα νυστέρια και τα σημερινά πλέγματα ήταν περιττά. 

 

Η αρρώστια των προβάτων ‘’Στρουμπάρα’’. Επιστημονικά η «εντεροτοξιναιμία» οφείλεται σε ένα μικρόβιο που πολλαπλασιάζεται στο έντερο και προσβάλει όλες τις ηλικίες , αλλά ιδίως τα νεογέννητα.

Η πρόληψη συνιστάται σε εμβολιασμό, καθαριότητα και αερισμό των χώρων σταύλισης.

Προτεινόμενη θεραπεία των προγόνων μας:

Με μια πυρρωστιά ‘’καμμένη’’ έκαιγαν το μέτωπο της προβατίνας μέχρι να φανεί κόκκαλο όπως λέει η καταγραφή που έκανε ο αείμνηστος Βασίλης Τσαούσης. Ένας γέροντας του ανέφερε ποσοστό επιτυχίας 80% !!

Ενδεικτικά ανέφερα μερικές μόνο από αυτές τις μαγικές συνταγές. Έρχομαι τώρα στις αμφιλεγόμενες θεραπείες 

Πόνοι στα νεφρά. Προφανώς ήταν από σχηματισμό πέτρας. Χρησιμοποιούσαν το φυτό παλιούρι. Έβραζαν τον καρπό του σε αναλογία 1 κιλό καρπού σε 4 κιλά νερό. Για είκοσι μέρες έπιναν δύο ποτήρια κάθε πρωί. Πιθανολογώ ότι ενδεχομένως οι ουσίες αυτού του φυτού να ήταν διουρητικές και να διλεστειλαν τα αγγεία. Διευκόλυναν σίγουρα την πτώση της άμμου ή πολύ μικρών πετρών. 

Παρμάρα. Επιστημονικά λοιμώδης Αγαλαξία. Μολυσματική νόσος που προσβάλλει τον μαστό των ζώων στους αδένες και μειώνει ή σταματά την παραγωγή του γάλακτος.

Υπάρχει σήμερα εμβόλιο και θεραπεία ισχυρών φαρμάκων. Οφείλεται σε προσβολή μικροβίων. Η προτεινόμενη παλιά θεραπεία: Κύβαν φλέβα από το μαστάρι της προβατίνας και αφού έβγαζαν αρκετό αίμα την ξαναράβαν. Μαρτυρείται ότι τα περισσότερα πρόβατα γινόταν καλά.

Αναφέρεται επίσης η χρήση της μέντας στον κοιλόπονο. Βράζαν ένα ματσάκι αποξηραμένης μέντας στο νερό και έδιναν στον άρρωστο μια κουταλιά σούπας την ημέρα.

Σε απλές περιπτώσεις θα είχε πιθανότατα καλά αποτελέσματα.

Έρχομαι τώρα στις περιπτώσεις όπου η πρακτική Ιατρική ήταν αποτελεσματική έως και θαυμαστή. 

Κάταγμα των οστών σε ανθρώπους ή πρόβατα. Όταν είχαν σπασμένο οστό μερικοί αυτοδίδακτοι ‘’ορθοπαιδικοί’’ με έμφυτο ταλέντο και πολλές φορές έχοντας ‘’μαθητεύσει’’ σε παλιότερος το θεράπευαν με μεγάλη επιτυχία. Δημιουργούσαν νάρθηκα με σανιδάκια. Βάζαν μαλλί αντί για βαμβάκι και το τύλιγαν με πανί. Πρώτα κάναν και την ανάταξη των οστών. Ασχολούνταν και με κακώσεις, στραμπουλήγματα με πολύ καλά αποτελέσματα. Έτσι επιβιώνουν ακόμη και σήμερα σαν «χειροπράκτες» ή απλώς «πρακτικοί»

Περίφημος από τους σαρακατσάνους στη Μακεδονία ήταν  ο γέρος Μαλιαχόβας. Από τους Σαρακατσαναίους της Σερβίας είχε φήμη ο μπαρμπά Τάκος πατέρας του τέως δημάρχου Γιάννη Γεωργίου.

 

Τοκετοί γυναικών. Ο τοκετός γινόταν στα κονάκια και συνήθως το ρόλο της μαμμής έπαιζε μία γυναίκα πολύπειρη και άνω των σαράντα ετών.

Καταλαβάινεται ότι σε κανονικές περιπτώσεις πηγαίναν όλα καλά. Σε δύσκολες περιπτώσεις γινόταν και το μοιραίο. 

Να καταθέσω και μία προσωπική μαρτυρία.

Γεννήθηκα ο τελευταίος της οικογένειας σε καλύβα στη Καρπερή Σερρών, όχι σε ορθό αλλά σε σπιτοκάλυβο.

Στη μάνα μου παραστάθηκε η θειά Στέργαινα που με αφαλόκοψε, πιθανώς με κάποιο από τα προβατοψάλιδα και με μεγαλύτερη πιθανότητα να μην  το είχε βράσει προηγουμένως. Εγώ γεννήθηκα πολύ καλά αλλά η μητέρα μου είχε ακατάσχετη αιμοραγία. Η θειά Στέργαινα τη σταμάτησε. Πως όμως;  Πριν ένα μήνα στο διπλανό χωριό είχε πεθάνει μία λεχώνα στον τοκετό. Ο αγροτικός γιατρός όπου παρεβρισκόταν δήλωνε φωναχτά εις επήκοο όλων:

«Βρε παιδιά, αν της δένατε τα πόδια με σχοινιά σφιχτά και τη στουπώνατε με πανιά ,η γυναίκα θα ζούσε».

Η θειά το άκουσε, το θυμήθηκε, το εφάρμοσε και έτσι η μητέρα μου έζησε.

Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τη σκεπάζει, χάρις σε αυτή γνώρισα μάνα.

Βλέπετε η επιστήμη είναι πάντοτε επιστήμη.

Έρχομαι τώρα σε ένα είδος μανιταριού που ενδημεί στα βουνά. Όπως το είχα μάθει από τη συγχωρεμένη μάνα μου, φαντάζομαι και πολλοί, από τους αναγνώστες η σκόνη που σχηματίζεται στο εσωτερικό αυτού του μανιταριού, κουκουμπέλα, για τους σαρακατσάνους είναι φοβερό αιμοστατικό.

Στο σπίτι μου έχω πάντοτε αυτή τη σκόνη. Σε κοψίματα είναι σωτήρια, μιλώ εκ πείρας. Στα μικρά κοψίματα του ξυρίσματος είναι τέτοια η επούλωση που δεν δημιουργείται καν το λεγόμενο κακάδι. Λειτουργεί σαν συρραπτικό.

 

Βουρλαμάρα των προβάτων. Επιστημονικά καινοούρωση των προβάτων ή κυνουρίαση είναι παρασιτική νόσος του κεντρικού νευρικού συστήματος. Από παράσιτο που ενδημεί στα σαρκοφάγα και είναι ταινία. Πέφτουν από το κόπρο τους τα αυγά στα χορτάρια τα οποία όταν τα βοσκήσουν τα πρόβατα μεταφέρονται στο λεπτό τους έντερο και μπαίνουν στη κυκλοφορία του αίματος και καταλήγουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα.

Εμφανίζεται πυρετός, απάθεια, στροφή κεφαλιού, τύφλωση μέχρι και επιληπτικές κρίσεις.

Αυτά είναι τα αποτελέσματα μιας κύστης που δημιουργείται συνήθως πάνω από τον εγκέφαλο του ζώου.

Τι κάναν λοιπόν οι πρόγονοί μας; Τρυπούσαν το ζώο στο μέτωπο, όσο περίπου ένα νόμισμα και βλέπαν την κύστη που είχε μέσα του σπόρια και την τρυπούσαν και τα έβγαζαν όλα έξω. Μετά βάζαν «ένα νόμισμα» το άλειφαν με κερί και το έρραβαν. Σε 10-20 μέρες έπεφτε το νόμισμα και το ζώο ήταν καλά.

Αυτή τη μέθοδο με σύγχρονα μέσα και πιο αποτελεσματικά εφαρμόζουν σήμερα οι κτηνίατροι και μάλιστα ολίγοι εξ αυτών μπορούν. Υπόψιν ότι μερικοί από τους παλιούς νόμιζαν ότι η κύστη που έβγαζαν ήταν από το μυαλό των προβάτων. Έχω την μαρτυρία από τον παππού μου επί Γερμανικής κατοχής, όταν εφάρμοζαν τη μέθοδο σε πολλά πρόβατα που είχαν προσβληθεί, στο βουνό Περιστέρι όπου ξεκαλοκαίριαζαν, πάνω από την πόλη Μοναστήρι των Σκοπίων, έτυχε να περνά γερμανική φάλαγγα που στάθηκε να τους ελέγξει και που είχε κτηνιάτρους. Οι Γερμανοί κτηνίατροι εξεπλάγησαν από τη μέθοδο και την κατέγραψαν.

Κλείνοντας θέλω να επανέλθω σε αυτά που είπα στο προοίμιο.

Πρέπει είτε εξετάζουμε την ιστορία του έθνους μας είτε τη διαδρομή της ράτσας μας νιώθοντας φυσικά περήφανοι, να διακρίνουμε όσο το δυνατόν την «ήρα από το στάχυ» και να διδασκόμαστε και από τα επιτεύγματά τους και από τα λάθη τους.

Όπως είπε και ο εθνικός μας ποιητής Δ. Σολωμός «Εθνικό είναι ό,τι είναι αληθινό».

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

·            Ευριπίδη Π. Μακρή «Ζωή και παράδοση των Σαρακατσαναίων»

·            Τσαούση Βασίλη «Σαρακατσάνοι οι σταυραετοί της Πίνδου»