ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ

Τ.Ε.Φ.Α.Α. ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ - ΤΟΜΕΑΣ : ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ

ΟΙ ΧΟΡΟΙ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ ΑΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ

( Ιστορικά και Εθνολογικά στοιχεία - Μετρικὴ ταξινόµηση - κινητική ανάλυση )

ΚΟΥΡΚΟΥΤΑΣ Π. ΝΙΚΟΛΑΟΣ

΄΄ Υποβάλλεται στο Τμήµα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Δ.Π.Θ. για έγκριση ΄΄

ΚΑΘΟΔΗΓΗΤΗΣ : ΣΕΡΜΠΕΖΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ : ΜΑΛΚΟΓΙΩΡΓΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ - ΘΑΓΓΟΠΟΥΛΟΥ ΛΙΤΣΑ

ΚΟΜΟΤΗΝΗ 1989

Στη μνήμη του παππού μου Κουρκούτα Κ. Νικολάου Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ι Ε Σ Θέλω ειλικρινά να ευχαριστήσω: Τον καθηγητή µου, φίλο και µέλος του Ε.Β.Π. του Δ.Π.Θ. Σερμπέζη Βασίλη, για την πολύτιμη προσφορά του σε όλη τη διάρκεια της έρευνας. Όλους τους Σαρακατσάνους που µε βοήθησαν µε τις πολύτιµες πληροφορίες τους, που πρόθυµα µου έδωσαν. Την οικογένεια µου, για την ηθική και οικονομική υποστήριξη αυτής της έρευνας. Το φίλο μουσικό Ζαχίλα Ανδρέα, για την συμπαράστασή του στα πρώτα βήματα αυτής της έρευνας. Το φίλο και συνάδελφο Κατέρη Κώστα, που επιμελήθηκε τη σχηµατική και μετρική ανάλυση των χορών. Το φίλο και συνάδελφο Κατσαμποξάκη Γιάννη, για την τεχνική βοήθεια (βιντεοκάμερα) που μου προσέφερε. Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Βιβλιογραφία - Προσωπικές μαρτυρίες – Περίληψη – Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ 1.         Ιστορικά, Εθνολογικά και Γεωγραφικά στοιχεία ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄- ΄΄ Τραγούδι – χορός ΄΄ 1.         Γενικά χαρακτηριστικά - παρατηρήσεις 2.         Καθοριστικοί σταθμοί εξέλιξης µετά το 1900 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄ - ΄΄ Χοροί µε μέτρο 2/4 ΄΄ 1.         Χορός ΄΄στα τρία΄΄ 2.         ΄΄Διπλός χορός΄΄ 3.         Χορός ΄΄Ζ(ω)ναριάτ΄κος΄΄ 4.         Χορός ΄΄Τσιότρας΄΄ 5.         ΄΄Δικέφαλος χορός΄΄ 6.         ΄΄Σκωπτικά΄΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ - ΄΄ Χοροί µε μέτρο 3/4 ΄΄ 1.         Χορός  ΄΄Σταυρωτός΄΄ 2.         Χορός  ΄΄Κάτσα΄΄ 3.         Χορός  ΄΄Έχ΄΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄- ΄΄ Χοροί διάφοροι ΄΄ 1.         ΄΄Συρτός΄΄ χορός 2.         Χορός  ΄΄Νυφιάτικος΄΄ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ 1.         Συμπεράσματα – προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ   1. Ελένης Φιλιππίδη : Πρακτικά Δ΄ Συμπόσιο Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού χώρου - Ιωάννινα 1979   2. Π.Ο.Σ.Σ.  : ΄΄ Οι Σαρακατσαναίοι ΄΄  Τόμος Α΄ - Θεσσαλονίκη 1984   3. Πρακτικά Συνεδρίου Σερρών :  ΄΄Σαρακατσάνοι - Ένας Ελληνικός νομαδικός κτηνοτροφικός πληθυσμός΄΄ - Αθήνα 1983 ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΗΛ. ΤΟΠΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1 Μπάτζιου Μαρία  65  Γλυφάδα Ροδόπης Νοέμβριος 1988 2 Μπάτζιος Νικόλαος 79 Γλυφάδα Ροδόπης Δεκέμβριος 1988 3 Κουτσογιάννης Χρ. 58 Διαλαμπή Ροδόπης Δεκέμβριος 1988 4 Tσαούσης Βασίλειος 59 Σέρρες Ιανουάριος 1989 5 Δαλακούρας Χρήστος 59 Διαλαμπή Ροδόπης Μάρτιος 1989 6 Καλτσάς Ιωάννης 70 Διαλαμπή Ροδόπης Μάρτιος 1989 7 Καραγιάννης Κων. 47 Σάλπη Ροδόπης Μάρτιος 1989 8 Κοτσαµπάσης Δήμος 79 Διαλαμπή Ροδόπης Μάρτιος 1989 9 Κούτρας Κων/νος 62 Διαλαμπή Ροδόπης Μάρτιος 1989 10 Μπάτζιος Σπύρος 53 Διαλαμπή Ροδόπης Μάρτιος 1989 11 Τζιώτζιος Κων/νος 77 Διαλαμπή Ροδόπης Μάρτιος 1989 12 Γιαρίµης Αναστάσιος 57 Ίασμος Ροδόπης Απρίλιος 1989 13 Γιαννακόπουλος Κων. 81 Ν. Σάντα Ροδόπης Μάιος 1989 14 Γούλας Βασίλειος 82 Ν. Σάντα Ροδόπης Μάιος 1989 15 Βρύζας Ζήσης 62 Χρυσοχώρι Καβάλας Αύγουστος 1989 16 Βρύζα Παναγιώτα 60 Χρυσοχώρι Καβάλας Αύγουστος 1989 17 Γαβριήλ Χάιδω 80 Αγίασμα Καβάλας Αύγουστος 1989 18 Γαλαζούλας Γεώργιος 78 Αγίασμα Καβάλας Αύγουστος 1989 19 Ζάρρας Ευάγγελος 81 Γλυφάδα Ροδόπης Αύγουστος 1989 20 Ρόιδου Μαρία 59 Γλυφάδα Ροδόπης Αύγουστος 1989 21 Σερµπέζης Βασίλειος 37 Κομοτηνή Αύγουστος 1989 Γάμος Στέργιου Γκορόγια - Κεχρόκαμπος Νέστου - 1938  Π Ε Ρ Ι Λ Η Ψ Η

Η εργασία αυτή διαπραγματεύεται το θέμα : " Οι χοροί των Σαρακατσάνων Αν. Μακεδονίας και Θράκης ". Εκπονήθηκε από τον Κουρκούτα Νικόλαο, τελειόφοιτο του τμήματος επιστήµης φυσικής αγωγἠς και αθλητισμού του Δ.Π.Θ. µε ειδικότητα Ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς και Σαρακατσάνο στην καταγωγή. Την καθοδήγηση αυτής της εργασίας ανέλαβε (όπως δικὴ του ήταν και η πρόταση για το συγκεκριµένο θέµα) ο τομεάρχης της  Ειδικότητας  Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών του Τ.Ε.Φ.Α.Α. Θράκης, Σερµπέζης Βασίλειος επίσης Σαρακατσάνος στην καταγωγή. 

Το κενό που υπάρχει στη μελέτη της Σαρακατσάνικης παράδοσης και ειδικά η έλλειψη µιας συστηματικά οργανωμένης έρευνας πάνω στο θέµα των χορών, αποτέλεσαν το ερέθισµα για την πραγματοποίηση αυτής της εργασίας. Επιφορτιζόμενη λοιπόν µε αυτό το τίμημα, έχει σαν σκοπὸ, έχοντας µια κατά το δυνατό πλήρη και οργανωμένη µορφή, να κρατήσει ζωντανό αυτό το τµήµα της Σαρακατσάνικης παράδοσης, δίνοντας έτσι στον κάθε ειδικό τα απαραίτητα στοιχεία για κατάλληλη αξιοποίηση τους.

Επειδή δεν υπήρχε αρκετή βιβλιογραφία, η συγγραφή της εργασίας βασίστηκε σχεδόν αποκλειστικά στην διασταύρωση των στοιχείων της προσωπικής μαρτυρίας. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε ἑνα συγκεκριµένο ερωτηµατολόγιο µε οµάδες ερωτήσεων, το οποίο στην εξέλιξη κατά περίπτωση τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε ανάλογα. Με τη χρήση του ερωτηµατολογίου και τη βοήθεια των εποπτικών μέσων (μαγνητόφωνο, βιντεοκάµερα), πάρθηκαν συνεντεύξεις από είκοσι ένα συνολικά άτοµα, τα οποία αποτέλεσαν αντιπροσωπευτικό δείγμα για τον πληθυσμό που μελετήθηκε.

Για την καλύτερη ταξινόμηση της, η εργασία είναι χωρισμένη σε πέντε κεφάλαια. Επίσης η ταξινόμηση των χορών γίνεται µε βάση το μουσικό τους μέτρο.

• Το πρώτο Κεφάλαιο αναφέρεται στα Ιστορικά, Εθνολογικά και Γεωγραφικά στοιχεία.
• Το δεύτερο Κεφάλαιο αναφέρεται στα γενικά χαρακτηριστικά των χορών, στις σχέσεις τους µε το τραγούδι, καθώς και στους καθοριστικούς σταθμούς εξέλιξης των Σαρακατσάνικων Χορών µετά το 1900.
• Το τρίτο Κεφάλαιο αναφέρεται στους χορούς µε μέτρο 2/4 .
• Το τέταρτο Κεφάλαιο αναφέρεται στους χορούς µε μέτρο 3/4 .
• Το πέμπτο Κεφάλαιο αναφέρεται σε διάφορους χορούς, που για λόγους ορθής κατάταξης δεν ταξινοµήθηκαν ανάλογα µε το μουσικό τους μέτρο.

Τα αποτελέσµατα αυτής της έρευνας είναι ολοκληρωμένα για ορισμένους χορούς, ενώ για άλλους υπάρχουν ελλείψεις σε ορισμένα στοιχεία τους (οι λόγοι και οι ελλείψεις αναφέρονται στην κάθε περίπτωση).

Τα συμπεράσματα αυτής της εργασίας αναφέρονται κυρίως:

1. Στη Μουσικἠ υπόσταση του χορού και του τραγουδιού.
2. Στο ρόλο των γυναικών στο χορό.
3. Στις σχέσεις των χορών μεταξύ τους.
4. Στη σύγκριση των Σαρακατσάνων της Βουλγαρίας µε τους υπόλοιπους που μελετώνται, σχετικἁ µε το χορὀ.
5. Στην εξέλιξη του χορού και του τραγουδιού, από τις αρχές του αιώνα µας μέχρι σήµερα.

Χορός σε Σαρακατσάνικο γάμο στους Φιλίππους Καβάλας το 1935 
 Φωτογραφία Paul Collart

 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η  

Ο Παραδοσιακός χορός, σαν αναπόσπαστο κομµάτι της λαϊκής µας κληρονομιάς, μαζί µε τα τραγούδια, τα ήθη και τα έθιμα, αποτελεί αντικείµενο έρευνας της λαογραφίας. Η μελέτη του µας είναι απαραίτητη για να γνωρίσουμε την προέλευσή µας, την καταγωγή µας, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της φυλής µας. Δηλαδή µας χρειάζεται για να αποδειχθεί η συνέχεια του Έθνους µας. Στο κενό που υπάρχει στη µελέτη της Σαρακατσάνικης παράδοσης - κυρίως στον χορό - από τη µία, και οι τμηµατικές μόνο παρουσιάσεις εργασιών για το θέµα αυτό, ήταν το ερέθισµα για την πραγματοποίηση αυτής της εργασίας. Η διαπραγμάτευση του θέµατος περιορίζεται στους Σαρακατσάνους Αν. Μακεδονίας και Θράκης, για λόγους πρακτικής αδυναµίας Πανελλήνιας κἁλυψης του - αδυναμία στην κάλυψη μεγάλων αποστάσεων, χρονική στενότητα.

Μπροστά στον κίνδυνο να εξαφανιστεί ῃ ζωντανή µαρτυρία και µέσα στα χρονικά όρια ενός πανεπιστημιακού έτους, έρχεται αυτή η εργασία φιλοδοξώντας να είναι η πρώτη οργανωμένη έρευνα για το θέµα αυτό, καλύπτοντας ἐτσι ἑνα µέρος απὀ το κενὀ που υπάρχει. Για την συγγραφή της εργασίας χρησιµοποιήθηκε η ελάχιστη βιβλιογραφία που υπάρχει και κυρίως η προσωπική µαρτυρία απὀ τους εναποµείναντες φυσικούς φορείς της Σαρακατσάνικης παράδοσης. Οι μαρτυρίες προέρχονται απὀ είκοσι ἑνα άτοµα που ζούν σήµερα στην Αν. Μακεδονία και Θράκη.

Η επιλογή των συγκεκριμένων ατόμων έγινε µε βάση τα εξής κριτήρια:

1. Αντιπροσωπευτικότητα δείγµατος µε βάση την καταγωγή - προτιμήθηκαν αντιπροσωπευτικά, άτομα που κατάγονται από διάφορες περιοχές της Αν. Μακεδονίας, Θράκης και Βουλγαρίας.
2. Ηλικία - προτιμήθηκαν τα μεγαλύτερα σε ηλικία άτοµα.
3. Γνώσεις στο χορό και στο τραγούδι - προτιμήθηκαν τα άτομα που είχαν δεξιότητα στο χορό και στο τραγούδι.
4. Επιρροές από ξένα στοιχεία - αποκλείστηκαν από το ερωτηματολόγιο, άτομα για τα οποία θεωρήθηκε βέβαιο, ότι έχουν επιρροές από ξένα στοιχεία. 

Για το σκοπὀ αυτό, χρησιµοποιήθηκε Ερωτηματολόγιο, το οποίο στην εξέλιξη κατά περίπτωση τροποποιῄθηκε και συµπληρώθηκε ανάλογα.

Το ερωτηματολόγιο, καλύπτοντας αρμονικά όλο το φάσμα του αντικειμένου, περιείχε :

1. Γενικές ερωτήσεις - συζήτηση στην αρχή.
2. Ειδικές ερωτήσεις για όλους τους χορούς, - και τις παραλλαγἐς τους - σε µια ταξινόμηση ανάλογα µε το μέτρο τους.
3. Ειδικές ερωτήσεις για ομάδα διάφορων χορών.
4. Τελικές γενικές ερωτήσεις και ελεύθερη συζήτηση,  για απὀσπαση στοιχείων που τυχόν υπήρχαν και δεν περιείχε το ερωτηματολόγιο.

Συμπληρωματικά χρησιµοποιήθηκε μαγνητόφωνο, που κάλυπτε όλες τις συνεντεύξεις  και βιντεοκάµερα, όπου χρειάστηκε για την επίδειξη στοιχείων - χοροί, σχήματα κ.τ.λ. - (το υλικό αυτό βρίσκεται στο προσωπικό µου αρχείο).

Πριν τις κανονικές συνεντεύξεις, έγινε µια δοκιμαστική, στην οποία συμµετείχε η οµάδα έρευνας της Ειδικότητας Ἑλληνικὠν Παραδοσιακών χορών του Τ.Ε.Φ.Α.Α. µε την καθοδήγηση του καθηγητή Βασίλη Σερµπέζη. Τα διάφορα προβλήµατα κατά την εκπόνηση αυτής της εργασίας͵ εντοπίζονται αποκλειστικά στο στάδιο της συγκέντρωσης του υλικού. Τα στενἁ χρονικά όρια και η αδυναμία στην κάλυψη μεγάλων αποστάσεων (π.χ. ταξίδι στη Βουλγαρία), ήταν τα αίτια που δεν έδωσαν στην εργασία µια πιό ολοκληρωμένη µορφή που θᾳ μπορούσε να έχει.

Η συγγραφή αυτής της εργασίας στηρίχθηκε στη συγκέντρωση, οργάνωση και ταξινόμηση των τεκμηριωµένων και διασταυρωµένων στοιχείων, που προέκυψαν απὀ την έρευνα που έγινε. Κύριος σκοπὀς της εργασίας αυτής είναι, έχοντας κατά το δυνατόν μια πλήρη και οργανωμένη µορφή, να δώσει στον μελλοντικό ειδικό επιστήµονα τα απαραίτητα στοιχεία για κατάλληλη αξιοποίησή τους. Έχει ακόµα σαν σκοπό, κρατώντας ζωντανή τη μνήμη στο πέρασμα των χρόνων, να προσφἑρει στις μελλοντικές γενιές ένα μικρό µέρος απὀ την πλούσια λαϊκή µας κληρονομιά.

Από αριστερά : Χρήστος Κουτσογιάννης, Γιώργος Σερμπέζης, Γιώργος Νάκος και Νίκος Κουρκούτας

 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο  Α΄

Ιστορικά - Εθνολογικά - Γεωγραφικά στοιχεία

Οι Σαρακατσάνοι ο αρχαιότερος ίσως λαός της Ευρώπης (1), είναι ένας λαός νοµαδικός ηλικίας 30.000 χρόνων περίπου, διαπιστώνει στο 9ο Διεθνές Συνέδριο Ανθρωπολογικών και Εθνολογικών  Επιστημών στο Σικάγο στις 26 Αυγούστου 1963 ο Ανθρωπολόγος  Άρης Πουλιανός. Ο καθηγητής Ν.Μουτσόπουλος αναλύοντας την περίκεντρη καλύβα στο 1ο επιστημονικό συνέδριο στις Σέρρες (2) 1-3 Οκτωβρίου 1983, αναφἑρει : " Αναμφίβολα η περίκεντρη, παραβολοειδής εκ περιστροφής κορυφή καλύβας, αποτελεί την αρχαιότερη µορφῄ ανθρώπινης κατοικίας "  και ακόμῃ πως  " Η εμφάνιση της πανάρχαιας κυκλικής κλαδόπλεχτης µορφής κατοικίας͵, εκφράζει παράλληλα και αντίστοιχα ποιµενικές απασχολήσεις των δημιουργών της, όπως η σηµερινή Σαρακατσάνικη καλύβα ". Η Αγγελική Χατζημιχάλη επίσης συμφωνεί : " Ολα αυτά µας αναγκάζουν να παραδεχτούμε πως οι Σαρακατσάνοι έχουν πιασμένα απὀ πανάρχαια χρόνια τα Ελληνικά βουνά (3) ”.

Σήµερα, όποια θεωρία και αν παραδεχτούμε για την πρώτη εμφάνιση των Σαρακατσάνων, η ενότητα της γλώσσας τους, η ομοιότητα των επωνύμων σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, μακρινές μεταξύ τους, τα ίδια ήθη και έθιμα όπου κι αν βρίσκονται (εκτός από λίγες διαφοροποιήσεις οι οποίες είναι φυσικὀ να δημιουργούνται από την συνύπαρξη µε άλλες οµάδες ανθρώπων), η εθνική ενότητα που τους διακρίνει µας κάνει να πιστεύουμε πως µπορεί να µην ξεκίνησαν απὀ κάποιο συγκεκριμένο τόπο, σίγουρα όμως πρωτοεμφανίστηκαν σε κάποια περιοχή τόσο όμως περιορισμένη που θα ήταν δυνατή η διαµόρφωση κοινών χαρακτηριστικών. Κάτι ακόµα που µας οδηγεί στο προηγούμενο συμπέρασμα, είναι οι ίδιες οι μαρτυρίες των Σαρακατσάνων (η αναφορά γίνεται, για τους Σαρακατσάνου Αν.Μακεδονίας, Θράκης και Βουλγαρίας) που όπου κι αν βρίσκονται σήµερα µιλώντας για τον τόπο καταγωγής τους, αναφέρονται στην περιοχἡ της Πίνδου.

Η πρώτη µετά την άλωση διασπορά των Σαρακατσάνων (4), εντοπίζεται περίπου στα 1630, λόγω του παιδομαζώµατος που εφάρµοσαν οι Τούρκοι. Η κύρια ἐκρηξη διασποράς τοποθετείται χρονολογικά στους προεπαναστατικούς χρόνους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η αντιδικία του Σαρακατσάνου Αρχιστρατήγου Κατσαντώνη µε τον Αλή Πασά. Τότε αναγκάστηκαν να σκορπίσουν και να φτάσουν νότια μέχρι την Πελοπόννησο και ανατολικά µέχρι τον Βόσπορο και τη Μαύρη θάλασσα. Υπήρχε τότε η Οθωµανική αυτοκρατορία, δεν υπήρχαν σύνορα κι ἐτσι σκόρπισαν, μεταφέροντας ὁπου πἠγαν την ίδια παράδοση, τις ίδιες θέσεις και τρόπο ζωής. Γι αυτό άλλωστε κι όλα τους τα τραγούδια μιλούν για γεγονότα των Αγράφων και σήµερα ακόμη τραγουδούν τα κατορθώµατα των κλεφταρματολών των Αγράφων σαν αυτήκοοι μάρτυρες.

Όταν άρχισαν στη συνέχεια, µετά τους Βαλκανικούς πολέµους, να σχηματίζονται τα σύνορα των Βαλκανικών χωρών, ὁσοι πρόλαβαν πέρασαν στην περιοχή του Ελληνικού κράτους ενὠ έμειναν Σαρακατσάνοι στην Γιουγκοσλαβία (οι οποίοι επέστρεψαν στα 1960 περίπου) και στην Βουλγαρία. Σήµερα οι Σαρακατσάνοι βρίσκονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, κυρίως στην Θράκη και Μακεδονία, Ἠπειρο, Θεσσαλία, Στερεά Ἑλλάδα, Κεντρική Εύβοια, Βόρεια Πελοπόννησο. Υπάρχουν όµως Σαρακατσάνοι και έξω από τα σύνορα της Ἑλλάδας όπως αναφέρθηκε πριν, στη Βουλγαρία κατά κύριο λόγο και διατηρούν όλοι την Ελληνικότητά τους.

Κατά την προφορική παράδοση που πέρασε από στόμα σε στόμα κι από γενιά σε γενιά, η αρχική ονομασία των Σαρακατσάνων ήταν Καρακατσάνοι, λέξη σύνθετη από τις Τουρκικές ΄΄καρά΄΄ που σηµαίνει μαύρος και ΄΄κατσάν΄΄ που σηµαίνει φυγάς. Σύμφωνα πάντα µε την παράδοση, µετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης οι Σαρακατσάνοι μαυροντήθηκαν σε ένδειξη πένθους. Έτσι κυριάρχησε το μαύρο χρώμα, όχι µόνο στην Σαρακατσάνικη φορεσιά, αλλά ακόµα και στα Σαρακατσάνικα κοπάδια, ὁπου έσφαζαν τα άσπρα πρόβατα κι από τ΄ αρνιά κρατούσαν µόνο τα μαύρα θηλυκά. Συγκεκριμένα (5) είχαν κάθε πενήντα μαύρα πρόβατα ἑνα άσπρο, κάτι που τους βοηθούσε και στο µέτρηµα των προβάτων. Ἔτσι οι Τούρκοι ονόμασαν Καρά-Κατσάν, αυτούς τους μαυροντυµένους ανυπόταχτους που τους πολεμούσαν αδιάκοπα (6).

Σαν κτηνοτροφικός νοµαδικός λαός που ήταν, μετακινούνταν µε τα κοπάδια τους ελεύθερα μέχρι τον καθορισµό των Ἑλληνικών συνόρων το 1923, ενώ η κοινωνική οργάνωση της ζωής τους µε βάση το τσελιγκάτο συνεχίστηκε μέχρι λίγα χρόνια μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Οι Σαρακατσάνοι κινούνταν εποχιακά, το καλοκαίρι (Αη Γιώργη) στα βουνά και το χειμώνα(Αη Δημήτρη) στα χειµαδιά µε τα καραβάνια τους για να βρουν βοσκοτόπια για τα πρόβατά τους. Ζώντας έτσι απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσµο, διατήρησαν "καθαρό" γεννετικἁ το φυλετικό στοιχείο τους, αλλά και αναγκάστηκαν να ζουν σε µια σχετικά αυτάρκη κοινωνία, δηλαδή συντηρούνταν απὀ τα κτηνοτροφικά προϊόντα, τα ξύλα και τ΄ αλεύρι απὀ ανταλλαγή.

Η κοινωνικἠ και οικονομική οργάνωση βασίζεται σε οικογενειαχά πρότυπα και γενικότερα στο τσελιγκάτο (εκμετάλλευση των κοπαδιών πολλών οικογενειών από κοινού). Το τσελιγκάτο οργανώνεται ιεραρχικά κάτω από την ηγεσία του τσέλιγκα, που σχεδόν πάντα είναι ο πλουσιώτερος και "κρατάει απὀ τζάκι". Στο τσελιγκάτο υπάρχει αλληλεγγύη, κατανομή εργασίας, διανοµή κερδών και διατήρηση της ιδιοκτησίας του κοπαδιού του από κάθε µετέχοντα. Στην κοινωνία των Σαρακατσάνων υπάρχει ἑνα πλήθος άγραφων κανόνων συμπεριφοράς, ανάλογα µε το φύλο, την ηλικία και την θέση του κάθε ατόμου στο τσελιγκάτο. Είναι επίσης πολύ θρησκόληπτος λαός, µε έντονο το πατριωτικό συναίσθηµα και αυτό φαίνεται από κάθε εκδήλωση της ζωής τους, αλλά γίνεται ιδιαίτερα φανερό απὀ τις φορεσιές, τα τραγούδια και τους χορούς τους.

1. Π.0.Σ.Σ. Τόμος Α΄- Θεσσαλονίκη 1984 σελ. 186

2. Πρακτικά Συνεδρίου Σερρών 1-3 Οκτωβρίου 1983 

3. Α. Χατζημιχάλη: "Οι Σαρακατσάνοι" τόµος Α΄

4,5. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

6. Πρακτικά Συνεδρίου Σερρών 1-3 Οκτωβρίου 1983 σελ. 11Β

΄΄Καλογιάννεια΄΄ στον παραδοσιακό οικισμό του Συλλόγου στο Φανάρι

 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο  Β΄

" Τραγούδι - Χορός "

Ι. Γενικά χαρακτηριστικά - παρατηρήσεις

1. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία του φλάμπουρα (1) στον Σαρακατσάνικο γάμο. Τον κρατάει ο πρωτοχορευτής σε όλους σχεδόν (2) τους χορούς. Ο φλάμπουρας, που στην ουσία είναι η Ελληνικὴ σηµαία και το σχήμα του σταυρού (3), δεν σταμάτησε να χρησιµοποιείται στους Σαρακατσάνικους γάµους (που κρατούσαν σχεδόν µια εβδοµάδα) στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Έτσι από γάμο σε γάμο, ο σταυρός και η Ελληνική σηµαία ήταν πάντα υψωμένα στα χρόνια της σκλαβιάς.

2. Όλοι οι Σαρακατσάνικοι χοροί χορεύονται µε "το στόμα" και όχι µε συνοδεία κοµπανίας. Τη θέση της ορχήστρας αναπληρώνουν οι χορευτές – τραγουδιστές, των οποίων οι κινήσεις εξαρτώνται αποκλειστικά από το τραγούδι τους. Ωστόσο παρά την απουσία κομπανίας, δεν υπάρχει χορός µε λαθεµένο μέτρο και "σπασμένο" ρυθµό. Όλα από πλευράς ειδικής και τεχνικής δοµής είναι τέλεια. Χαρακτηριστική είναι επίσης η "έμμετρη απαγγελία" των τραγουδιών από όλους, όσους ρωτήθηκαν κατά την διάρκεια της έρευνας.

3. Κάθε χορευτής έχει το δικὀ του τραγούδι, που το λέει όταν είναι πρώτος και σύρει τον χορό. Οι καλύτεροι χορευτές, οι τραγ΄στάδες της εποχής, όταν είναι πρώτοι χορεύουν κατά κανόνα τσάµικους χορούς (4), που είναι και οι πιο αντιπροσωπευτικοί χοροί των Σαρακατσάνων.

4. Στον ίδιο χορευτικό κύκλο υπάρχουν δύο αντίφωνες παρέες, αλλά µόνο ένας πρωτοχορευτής, ο "προεξάρχων" του χορού, διευθύνει και συντονίζει το τραγούδι και τις κινήσεις των άλλων χορευτών. Συντονιστικό ρόλο επίσης παίζουν τα διάφορα επιφωνήµατα, όπως : Εχ, μωρέ κ.α., η ακόµα και συµπληρώνουν το μέτρο.

Η πρώτη παρέα τραγουδάει ένα στίχο, μια μουσική φράση του τραγουδιού και η δεύτερη επαναλαμβάνει το ίδιο, ενώ χορεύουν όλοι µαζί. Χαρακτηριστικό σηµείο στις δύο αντίφωνες παρέες είναι: η επικάλυψη της τελευταίας συλλαβής (5) της πρώτης αντίφωνης παρέας από την πρώτη συλλαβή της δεύτερης αντίφωνης παρέας για να µην "σπάσει" το μέτρο.

Σε μεικτό κύκλο χορού, την πρώτη αντίφωνη παρέα αποτελούν άνδρες και τη δεύτερη γυναίκες η αντίστροφα.

5. Σχεδον όλοι οι Σαρακατσάνικοι χοροί έχουν αργό και γρήγορο μέρος (6). Στο αργό µέρος οι κινήσεις είναι αργές και µεγαλόπρεπες, ενώ στο γρήγορο γίνονται πιό έντονες και κοφτές.

Όλοι οι τσάμικοι χοροί, στο αργό μέρος έχουν ΄΄λανθάνον μέτρο΄΄ 3/4 (7), µε μόνη εξαίρεση το χορό κάτσα΄ που ενώ στο γρήγορο µέρος έχει μέτρο 3/4, στο αργό µέρος έχει "λανθάνον μέτρο" 2/4.

6. Οι χορευτικές κινήσεις διέπονται από κανόνες αυστηρής ηθικής, είναι πάντα αισθητικές και ποτέ ᾿"αισθησιακές", κάτι που το συναντάµε σε όλους σχεδόν τους Ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς. Σε καμμιά περίπτωση δε βλέπουμε στους Σαρακατσάνικους χορούς κινήσεις των γοφών η της λεκάνης. Επίσης το ύφος των χορών είναι αργό και µεγαλόπρεπο, µε το κορμί πάντα όρθιο. Χαρακτηριστικά στο κάθισµα, το κορµί είναι πάντα όρθιο, περήφανο.

7. 0 πρωτοχορευτής ανάλογα µε τις τεχνικές ικανότητες του εκτελεί παραλλαγές στο χορό, συμφωνώντας όμως απαραίτητα στο κλείσιμο των βημάτων µε τους υπόλοιπους χορευτές. Στο χορό των Σαρακατσάνων συνηθίζεται ο πρωτοχορευτής να "διπλώνει" µε τον δεύτερο και να χορεύουν μαζί σαν δύο πρώτοι, κυρίως στα τσάµικα.

Σηµ. Τα στοιχεία που προαναφέρθηκαν σ΄ αυτό το κεφάλαιο, ανήκουν στις προσωπικές σημειώσεις του Βασίλη Σερμπέζη. Επίσης όλα τα στοιχεία της έρευνας διασταυρωμένα συνηγορούν σ΄ αυτὲς τις διαπιστώσεις.

8. Καθαρά γυναικείος χορός δεν υπάρχει (8). Οι γυναικείες χορευτικές κινήσεις είναι μετρημένες και σεμνές. Τα καθίσµατα της γυναίκας είναι ανεπαίσθητα, γίνεται περισσότερο τσάκισµα παρά "κάτσα", ενώ το βλέμμα της κοιτάζει πάντα χαμηλά,

Χορεύουν όλους τους χορούς (9) µε τα ίδια βήματα : τρία απλά συρτά βήματα, λοξά στη φορά του κύκλου, δύο συρτά βήματα πίσω και μιά "παύση". Στο χρόνο της "παύσης" τα χέρια σηκώνονται αργά µετά το πέμπτο βήμα, ενώ κατεβαίνουν επίσης αργά στο πρώτο βήμα εμπρός (10).

9. Στον κύκλο χορεύουν µπροστά οι άνδρες και πίσω οι γυναίκες. Ο τελευταίος άνδρας και η πρώτη γυναίκα του κύκλου, πρέπει να έχουν κάποια συγγένεια μεταξύ τους και ποτέ δεν δίνουν λαβή από τα χέρια, αλλά πιάνονται µε μαντήλι. Πολλές φορές έχουν μαντήλια στην λαβή των χεριών όλοι οι χορευτές (11).

Όταν τελειώσει το τραγούδι του, ο πρώτος του χορού γίνεται δεύτερος, δηλαδή χορεύει ο δεύτερος μπροστά, μετά ο τρίτος κ.ο.κ., μέχρι να χορέψουν με τη σειρά αυτή όλοι οι άνδρες μπροστά στον κύκλο.

Όταν τελειώσει ο χορός όλων των ανδρών (12), πηγαίνουν οι άνδρες όλοι μαζί πίσω στον κύκλο, ενώ χορεύουν μπροστά οι γυναίκες µε την ίδια σειρά που προαναφέρθηκε. Όταν χορεύουν μπροστά γυναίκες, τραγουδούν κατά κανόνα "αλαφριά"' (13) τραγούδια. Συνήθως χορεύουν µε το τραγούδι "Εψές αργά κι αργούτσικα" (14).

Όποιο χορό κι αν χορέψει µια γυναίκα, -σε ρόλο πρωτοχορευτή- χορεύεται πάντα σεμνά και µε τα χαρακτηριστικἁ βήματα που προαναφέρθηκαν.

Περιπτώσεις στις οποίες χορεύουν µόνο γυναίκες, -με τον τρὀπο που προαναφέρθηκε- είναι τα Καλογιάννεια (15) και τα προζύμια (16).

Κατά µία εκδοχή (17), οι γυναίκες στον κύκλο πιάνονται κατά σειρά ηλικίας, σε αντίθεση µε τους άνδρες που δεν τηρούν αυτό το κριτήριο.

Στο γλέντι τηρούνται αυστηροί κανόνες ηθικἠς και κανείς δεν φεύγει από το χορό αν δεν χορεψουν όλοι µε τη σειρά µπροστά. Επίσης κάποιος που θέλει να µπει στο χορό, πιάνεται στον κύκλο αµέσως πριν τον τελευταίο χορευτή (18).

10. Οι Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας έχουν πιο μακρόσυρτο τραγούδι και χορό συγκριτικἁ µε τους άλλους Σαρακατσάνους (19). Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι στη Βουλγαρία χορεύουν µε τον κόκκινο Βυζαντινό φλάμπουρα.

1. Π.0.Σ.Σ. "ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΟΙ" ΤΟΜΟΣ Α΄- ΘΕΣ|ΝΙΚΗ 1984 σελ.81

2. 0 φλάμπουρας κρατιόταν μπροστά σε όλους τους χορούς, εκτός από τον σταυρωτό, τον δικέφαλο και το πιπέρι.

3. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο πρώτος Φλάμπουρας των Σαρακατσάνων ήταν η Βυζαντινή σηµαία. Ο σημερινός φλάμπουρας υπάρχει από τη στιγµή που το Ελληνικό κράτος καθιέρωσε επίσημα την γαλανόλευκη σημαία.

4. Οι χοροί µε μέτρο 3/4

5. Συλλαβή της μουσικής φράσης.

6. Κυρίως οι χοροί µε μέτρο 3/4

7. Δεν τραγουδιούνται ελεύθερα, αλλά υπακούουν σε κανόνες µετρικής.

8. Μόνη πιθανή εξαίρεση είναι ο "Νυφιάτικος χορός".

9. Κατά κανόνα δεν χορεύουν ποτὲ "σταυρωτό" και "πιπέρι".

10. Τα βήματα αυτά, µου έδειξε για πρώτη φορά η Μπάτζιου Μαρία που ζει στην Γλυφάδα Ν. Ροδόπης. Συµφώνησαν όλοι σ αυτά τα βήματα του χορού.

11. Ζάρρας Ευάγγελος - Γλυφάδα Ροδόπης - Αύγουστος 1989

12. Σε ρόλο πρωτοχορευτή.

13. Χορός στα τρία.

14. Γιαρίµης Αναστάσιος - ΄Ιασμος Ῥοδόπης - Απρίλιος 1989

15. Γιορτάζονται στις 23 Αυγούστου και συμµετέχουν µόνο γυναίκες.

16. Π.0.Σ.Σ. ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΟΙ, ΤΟΜΟΣ Α΄, ΘΕΣ|ΝΙΚΗ 1984 σελ.73

17. Γιαννακόπουλος Κων/νος - Ν. Σάντα Ροδόπης - Μάιος 1989

18. Ζάρρας Ευάγγελος - Γλυφάδα Ροδόπης - Αύγουστος 1989

19. Γιαννακόπουλος Κων/νος - Ν. Σάντα Ροδόπης - Μάιος 1989

΄΄Καλογιάννεια΄΄ στον παραδοσιακό οικισμό του Συλλόγου στο Φανάρι

ΙΙ. Καθοριστικοί σταθμοί εξέλιξης µετά το 1900

α. Η εμφάνιση του γραμμοφώνου.

Το γραμμόφωνο κάνει την εμφάνιση του περίπου (1) το 1930 με 1935.

Η εμφάνιση του έχει καταλυτικές συνέπειες (2) για τον Σαρακατσάνικο χορό και το τραγούδι, κυρίως στο ύφος, αλλά και για τον τρόπο που γίνεται το γλέντι γενικότερα :

- Απάλλαξε τους λιγότερο ικανούς τραγουδιστές από την υποχρέωση να μπούν μπροστά στο χορό και να τραγουδήσουν.

- Οι επαγγελματίες τραγουδιστές που "τραγούδησαν πρώτοι στο γραμμόφωνο", χρησιμοποιώντας παλιά τραγούδια (με προσθαφαιρέσεις στίχων), έδωσαν το δικό τους ερμηνευτικὀ ύφος. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των τραγουδιών που χορεύονταν σαν χοροί στα τρία : µε επιτάχυνση του ρυθμού εκτέλεσης τους, - ρυθμική αγωγή - "ακούστηκαν από το γραμμόφωνο" σαν συρτοί χοροί.

Έτσι μπορούμε να πούμε, ότι µε την εμφάνιση του γραμµοφώνου παρατηρείται κατά κάποιο τρόπο µια ενοποίηση του ύφους, κυρίως των τραγουδιών της στεργιανής Ελλάδας.

- Κάνουν την εμφάνισή τους καινούργιοι χοροί (3) όπως π.χ. "Τσάμικος", "Περατιανός", "Συρτός" κ.α.

β. οι πρώτες ορχήστρες

Λίγα χρόνια µετά το γραμµόφωνο εμφανίζονται οι πρώτες ορχήστρες, οι οποίες επιταχύνουν την αλλοίωση του παραδοσιακού ύφους στο χορό και στο τραγούδι, φέρνοντας ταυτόχρονα "μηνύματα" από όλη την Ελλάδα.

Ένας απὀ τους πρώτους οργανοπαίκτες, στην περιοχή της Θράκης, είναι ο "Μπάρμπα-Γκόρης", ο οποίος ξεκινά στα 1950 περίπου (4), "παίζοντας" µια Θρακιώτικη λύρα.

Στη συνέχεια εμφανίζονται γύφτοι μουσικοί µε τον Ηπειρώτη βιολινζή Κώστα Χαλκιά (5).

Η πρώτη συγκροτημένη ορχήστρα (6) στα γλέντια των Σαρακατσάνων της Θράκης έγινε το 1963 και αποτελούνταν από τον Τάσο Γιαρίµη (φωνή και κλαρίνο), τον Στέργιο Τσιλιγκίρη (ακορντεόν), τον Κώστα Χαλκιά (βιολί) και τον Καράμπελα (λαούτο).

Οι ορχήστρες στον πρώτο καιρό της εμφάνισής τους, '"παίζουν" διάφορους χορούς στα γλέντια. Ποτέ (7) όμως δεν "παίζουν" τους "τσάμικους χορούς" (8).

Χαρακτηριστικἁ αναφέρθηκε ότι : " έπαιζε η ορχήστρα και όταν άναβε το γλέντι τους σταματούσαν και χόρευαν µε το στόμα ".

1.Διασταύρωση προσωπικών μαρτυριών

2.Σερµπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

3. Διαφορετικοί από αυτούς που χορευόταν

4. Ζάρρας Ευάγγελος - Γλυφάδα Ροδόπης - Αύγουστος 1989

5. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

6. Γιαρίµης Αναστάσιος - ΄Ίασμος Ροδόπης - Απρίλιος 1989

7. Αναφέρθηκε χαρακτηριστικἁ απὀ πολλούς.

8. Κάτσα, Εχ, Σταυρωτός.

Ελευθέρια Κομοτηνής - φοιτητές του Τ.Ε.Φ.Α.Α. (Ειδικότητα Ελληνικών παραδοσιακών χορών) - Από δεξιά : Νίκος Κουρκούτας, Ανδρέας Ζαχίλας, Άγγελος Πάγκας, Νίκος Βέντζης, Κώστας Κατέρης και Δήμος Γκίκας

 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο  Γ΄ 

" Χοροί με μέτρο 2/4 "

1. Χορός στα τρία

Ο χορός αυτός υπάρχει µε τις ονοµασίες : στα τρία, αλαφρύ και καλτσάδικος.

Λέγεται "αλαφρύ" (1) εξ αιτίας του ύφους και του περιεχοµένου του, συγκριτικά µε τους υπόλοιπους Σαρακατσάνικους χορούς κυρίως µε τους τσάμικους (2), που έχουν πιο µεγαλόπρεπο ύφος.

Από πολλούς αναφέρθηκε και σαν "καλτσάδικος" αλλά µε βάση τις προσωπικές μαρτυρίες καταλήγουμε στο συμπέρασμα οτι καλτσάδικο έλεγαν το χορό που έχει κάτσα (3) και όχι αποκλειστικά το χορό στα τρία. Η λαβή των χεριών είναι από τις παλάµες, µε λυγισµένους τους αγκώνες. Στα βήματα το χορού δεν παρατηρείται καμιά διαφορά από τον πανελλήνιο χορό στα τρία.

Η µόνη παραλλαγή στο χορό είναι το πανωπόδι (4), το οποίο μπορεί να συνοδεύεται µε κάθισµα. Ακουστικά µπορούμε να καταλάβουμε εύκολα πότε γίνεται αυτή η αλλαγή των απλών βημάτων σε "πανωπόδι" κατά την διάρκεια του τραγουδιού. Δεν μπορούμε όμως να δώσουμε κάποιο κανόνα του τύπου : τόσες φορές απλά και τόσες φορές "πανωπόδι", επειδή δεν είναι όλα τα τραγούδια ίδια μεταξύ τους.   

Υπάρχουν τραγούδια που΄ ταιριάζουν μουσικά στην αλλαγή σε "πανωπόδι" (5) δηλαδή τραγούδια στα οποία µια σειρά βηµάτων καλύπτει µία μουσική φράση. Π.χ. " Πως νάταν πως να γένονταν όλες οι ράχες κάμποι " ἡ " Μιά πέρδικα παινεύτηκε ".

Κατά τη διάρκεια της έρευνας έγινε µια αναφορά (6) για κάποιο χορό που µοιάζει µε τον χορό στα τρία και χορεύεται µε το τραγούδι "της Αλεξάνδρας το βουνό" και έχει αργό και γρήγορο µέρος. Γι΄ αυτό το χορὀ δεν µπόρεσα τελικά να βρώ στοιχεία, γιατί κανένας δεν θυμόταν πως ακριβώς χορευόταν.

Αντιπροσωπευτικά τραγούδια του χορού στα τρία είναι : "Πήρα τη στράτα το στρατί", "Λεβέντης εἶσαι μάτια µου", κ.α.

Οι στίχοι του αντιπροσωπευτικού τραγουδιού "Λεβέντης είσαι μάτια µου" για τον απλό χορό "Στα τρία" είναι :

Λεβέντης είσαι μάτια µου, λεβέντικα χορεύεις

λεβέντικα πατάς στη γη και δεν την κουρνιαχτίζεις

Σαν παίρνεις τον ανήφορο τι την κρατάς τη μέση

Μη δα η μεσούλα σε πονεί, μη δα καμάρι το ΄χεις

Ουδέ η μεσούλα µε πονεί, ουδέ καμάρι το ΄χω

μον΄ είναι το λιγνό µ΄ κορμί, βέργα καμαρωμένο

Σχηµατική και μετρική ανάλυση του χορού

 “Στα τρία"

Οι στίχοι του αντιπροσωπευτικού τραγουδιού "Μιά πέρδικα παινεύτηκε" για το χορό  “Στα τρία µε πανωπόδι" είναι :

Αιντέ μιά πέρδικα, πέρδικα παινεύτηκε χρυσέ μ΄ αητέ

µια πέρδικα παινεύτηκε σ΄ ανατολή και δύση

Πως δεν εβρέθει κυνηγός χρυσέ µ΄αητέ

Πως δεν εβρέθει κυνηγός για να την ντουφεκίσει

Κι ο κυνηγός, κυνηγός σαν τ΄ άκουσε χρυσέ μ΄ αητέ

Κι ο κυνηγός σαν τ΄ άκουσε, πολύ του κακοφάνει

Στέλνει τα βρόχια, τα βρόχια στα βουνά χρυσέ μ΄ αητέ

στέλνει τα βρόχια στα βουνά, τα ξώβεργα στους κάμπους (7)

Σχηµατική και μετρική ανάλυση του χορού

“Στα τρία µε πανωπόδι"

Μέχρι το 4 ^ο βήμα χορεύεται όπως ο χορός "Στα τρία".

Το αριστερό 5 ^ο πατάει αντίθετα στη φορά.

το δεξί 6 ^ο περνάει και πατάει πάνω από το αριστερό.

Κάθισµα στο αριστερό 7^ο παράλληλα µε το δεξί.

Χτύπηµα του αριστερού 8^ο .

Σταύρωμα του δεξιού 9 ^ο στον αέρα πάνω απὀ το αριστερό.

1.  Κουτσογιάννης Χρήστος - Διαλαμπή Ροδόπης - Δεκέμβριος 1988
2. Έτσι λέγονται από τους Σαρακατσάνους όλοι οι χοροί με μέτρο ¾    
3. Κάτσα : το κάθισμα    
4. Πανωπόδι : ψαλιδάκι πίσω – η λέξη ηταν άγνωστη στους πιο πολλούς.
5. Σερµπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
6. Κουτσογιάννης Χρήστος - Διαλαμπή Ροδόπης - Δεκέμβριος 1988
7. Σερµπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

Διπλός χορός στο θέατρο Δώρα Στράτου

2. Διπλός Χορός

Επειδή υπήρξαν αντικρουόμενες μαρτυρίες γι΄ αυτόν τον χορό, σε ότι αφορά την ύπαρξη και την αυθεντικότητα του, παραθέτω τα στοιχεία που συγκέντρωσα κατά τη διάρκεια της έρευνας.

΄΄Την άκρη – άκρη το γιαλό΄΄ είπε (1) είναι "Διπλός χορός".

Ὁ χορός είχε και γρήγορο µέρος µε εναλλαγή. Στο χορό αυτό "ζεύονταν" ο ένας δίπλα στον άλλο στο αργό µέρος, ενώ στο γρηγορο µέρος του τραγουδιού ξεδίπλωναν και πήγαιναν πίσω -2ος κύκλος- ένας παρά ἑνας -πρώτος, τρίτος, πέμπτος κ.τ.λ.-.  Όταν ξεδίπλωνε ο χορός, τα χέρια αυτών που έβγαιναν στον έξω κύκλο, περνούσαν πάνω από τα κεφάλια των χορευτών, της µέσα σειράς. Επίσης στο γρήγορο µέρος του χορού στα τρία πρώτα βήματα, τα χέρια κινούνταν µπρος-πίσω και στα τρία τελευταία έμεναν σταθερά µε λυγισμένους τους αγκώνες.

Ο χορός αποτελεί παραλλαγή του χορού "στα τρία" και χορεύεται µε το τραγούδι:

"την ἀκρη-άκρη το γιαλό διπλός χορός που γένιτι͵

στα τέσσερα διπλώνιτι στα πέντι ξεδιπλώνιτι.

Για να΄χα μήλο να΄ριχνα να ξεδιπλώσω το χορό,

να ξεδιπλώσω τον χορό να δω ψηλές να δω λιγνές

να δω ψηλές να δω λιγνές, να δω την κόρη π΄ αγαπώ

πως σιέται πως λυγίζιτι, πως βιργοκαλαμίζιτι       

σαν το καλάμι στο γιαλό, σαν τη βαρκούλα στα νερό 

Συμπληρωματικά (2) ακόμη, αναφέρθηκε ότι :

Ο χορός ξεκινούσε µε το αριστερό πόδι. Το αργό μέρος – άρυθμο - πήγαινε µε σιγανά βήματα - αριστερό πίσω από το δεξί, δεξί – και σερνόταν λοξά-λοξά, μέχρι που τελείωνε ο στίχος. Ο χορός δίπλωνε και ξεδίπλωνε -δύο κύκλοι- ανάλογα µε τα λόγια (3) του τραγουδιού. Όταν δίπλωνε η έξω σειρά "κλείδωνε" τη µέσα σειρά, ενώ όταν ξεδίπλωνε – τα χέρια της έξω σειράς ανέβαιναν πάνω από τα κεφάλια της µέσα-, οι κύκλοι του χορού γινόταν δύο. Αυτόν το χορό τον χόρευαν οι Σαρακατσάνοι που κατάγονται απὀ το Τσότσοβο της Βουλγαρίας.

Αναφέρθηκε ακόµη από πολλούς ότι στον χορό αυτό πολλές φορές δίπλωνε (4) ο πρώτος µε τον δεύτερο και χόρευαν σαν δύο πρώτοι και ίσως γι αυτὸ να λέγεται διπλός χορός.

Σίγουρα (5) αυτός ο χορός δεν χορεύεται µε το τραγούδι: "Στην πόρτα σ΄ και στ΄αλώνι σου, διπλός χορός που γένιτι". Σ᾽ αυτό το τραγούδι η φράση: "διπλός χορός που γένιτι" λέγεται για να δείξει τον πολύ κόσμο που χόρευε και σχημάτιζε δύο και τρείς κύκλους σε συνέχεια.

1. Γιαννακόπουλος Κων/νος - Ν. Σάντα Ροδόπης - Μάιος 1989
2. Σερµπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
3. Σίγουρο είναι ότι ποτὲ δεν γινόταν τέσσερις κύκλοι στον χορό.
4. Χορευτική φιγούρα που συναντάται κυρίως στο χορό "Κάτσα"
5. Αναφέρθηκε απ΄ όλους σαν απλός χορός " στα τρία"

Χορός Ζ΄ναριάτικος - Από αριστερά : Γιώργος Γρίβας, Χρήστος Κουτσογιάννης, Βασίλης Σερμπέζης, Κώστας Λιάπης, Βασίλης Μπαμπαλής - Συνέδριο Αλεξανδρούπολης 2005

 3. Χορός Ζ(ω)ναριάτικος

Ο Ζναριάτικος χορός σύμφωνα µε τις μαρτυρίες των γερόντων, χορευόταν από παλιά από τους Σαρακατσάνους (1) . Ο Ζναριάτπος λέγεται αλλιώς και "σταυρωτός στα τρία" (2) ίσως για να διαχωρίζεται η ονομασία του από τον απλό χορό στα τρία, που έχει τα ίδια βήματα με αυτόν.

Χορεύεται με λαβή από τα ζωνάρια -οι άνδρες µόνο, ενώ οι γυναίκες έχουν λαβή από τις παλάμες µε λυγισµένους τους αγκώνες, χωρίς να υπάρχει κανόνας για τη θέση των χεριών, δηλαδή πιο χέρι πιάνεται από κάτω και πιο από πάνω. Ο χορός χορεύεται µε έξι βήματα (3) και αποτελείται από δύο µέρη. Το πρώτο είναι κυρίως τραγουδιστικὀ, µε αργά συρτά -ψεύτικα- βήματα. Στο δεύτερο µέρος ο ρυθμός γίνεται πιο γρήγορος, ο χορός ζωηρεύει και οι συλλαβές γίνονται πιο κοφτές. Συγκεκριµένα αναφέρθηµε από πολλούς : ότι ο χορός "πήγαινε σαν κύμα όταν χορευόταν".

Ο Ζναριάτκος χορός χορευόταν µε τραγούδια που είχαν κυρίως περιγελαστικό περιεχόµενο, Γι αυτό και τα χόρευαν στο τέλος κάθε γλεντιού, µαζί µε τα Σκωπτικἁ -π.χ. "πιπέρι "--. Οι "τραγστάδες" (4) ποτέ δε χόρευαν Ζναριάτκο χορό γιατί δεν τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα” δηλαδή προτιμούσαν να χορέψουν ένα χορό πιο µεγαλόπρεπο.

Τα µόνα κοινά στοιχεία αυτού του χορού με τον Θρακιώτικο Ζωναράδικο -απλός µε ἐξι βήµατα- είναι τα βήματα και η λαβή των ανδρών, ενώ διαφέρουν όλα τα υπόλοιπα στοιχεία : 

α) Ολότελα διαφορετικό ύφος από άποψη μελωδίας
β) Αργό και γρήγορο μέρος στο Σαρακατσάνικο Ζναριάτικο
γ) Πηδηχτά τα βήματα των Σαρακατσάνων και χαμηλά –σβαρνιστά- των Θρακιωτών.
δ) Ποτέ οι Σαρακατσάνοι δεν σκύβουν στο χορό, ενώ το στοιχείο αυτό κυριαρχεί στο Θρακιώτικο χορευτικό ύφος. 
ε) το πλέξιμο των χεριών δεν έχει κανόνα στους Σαρακατσάνους, ενώ στους Θρακιώτες έχει - το δεξί χέρι πιάνεται από κάτω.
στ) Στον Σαρακατσάνικο χορό δεν υπάρχει ο σαλίγκαρος (5) των Θρακιωτών.

Όλες αυτές οι διαφορὲς όµως δεν αποκλείουν το ενδεχόµενο ο Ζναριάτκος χορός να είναι µία απομίμηση του Θρακιώτικου ζωναράδικου” που πιθανά έγινε από την συνύπαρξη των Σαρακατσάνων µε τους Θρακιώτες. Αντιπροσωπευτικά τραγούδια για τον Ζναριάτκο χορό είναι : "Τρία σύγνεφα Μάρω μ΄ βαλαντωτά", "Κόρη Ῥωμιά", "Ζωνάρι καρφοζώναρο", "Με τι ζωνάρι ζώνεσαι" κ.α.

Στη συνέχεια αναφέρονται οι στίχοι του αντιπροσωπευτικού τραγουδιού "Ζωνάρι καρφοζώναρο".

"Ζωνάρι καρφορούσαν - ζώναρο,

ζωνάρι καρφοζώναρο κι αργυροκαρφωμένο

Το ζώνεις μπαίνεις ρούσα µ΄στουν χουρό

το ζώνεις μπαίνεις στουν χουρό κι σιόση κι λυγιόσι

Σα σιόσι σα λέει ρουσά μ΄ λυγίζεσαι

σα σιόσι σα λυγίζεσαι κι παίρνεις κι κιρδένεις

Μον΄ το κορμί μ΄ ρούσα μ΄ τυραννάς

μον΄ το κορμί μ΄ τυραννάς και την ψυχή σου χάνεις

Κι μένα τώρα ρούσα μ΄ τουν ταλαίπωρου

κι μένα τουν ταλαίπωρου σε κόλαση με βάνεις (6)

1. Συμφωνούν όλοι ότι τον θυμούνται από τα παιδικά τους χρόνια (από το 1920 περίπου)
2. Καραγιάννης Κων/νος - Σάλπη Ροδόπης - Μάιος 1989
3.  Όπως ο απλός χορός ΄΄Στα τρια΄΄
4. ΄΄Τραγστάδες΄΄ λέγονταν οι μερακλήδες του γλεντιου, οι καλοί χορευτές.
5. Αναπαριστά στον Ζωναράδικο τον κύκλο της ζωής
6. Γιαννακόπουλος Κων/νος - Ν. Σάντα Ροδόπης - Μάιος 1989

Ο Νίκος Κουρκούτας (δεύτερος από αριστερά) με την ομάδα του Τ.Ε.Φ.Α.Α.

4. Χορός Τσιότρας

Ο χορός αυτός πήρε το όνομα του από το τραγούδι : “ο τσιότρας κάνει την χαρά, παντρεύει τον (ε)γιό του”, που είναι και το μοναδικό για την κατηγορία αυτή του χορού.

Για την αυθεντικότητα αυτού του χορού υπήρξαν αντικρουόμενες μαρτυρίες. Άλλοι (1) δεν τον γνώριζαν καθόλου τον χορό, άλλοι (2) τον θεωρούσαν γραμμοφωνήσιο (3) και άλλοι υποστήριξαν (4) ότι το τραγούδι είναι παλιό, αλλά χορευόταν απλά και όχι µε τα καθίσµατα που το βλέπουμε σήμερα. Σίγουρο πάντως είναι, ότι το τραγούδι αυτό είχε περιγελαστικό περιεχόμενο (5) και χορευόταν στο τέλος του γλεντιού.

Ο χορός στο αργό µέρος, είναι απλός χορός "Στα τρία" µε την ίδια λαβή των χεριών. Στο γρήγορο μέρος (6) γίνονται συνέχεια καθίσματα επιτόπου με εναλλαγές των ποδιών. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι τα καθίσματα αυτά δεν ταιριάζουν στο ύφος του Σαρακατσάνικου χορού.

Οι στίχοι του µοναδικού τραγουδιού για τον χορό “Τσιότρα” είναι :

0 Τσιότρας κάνει την χαρά µωρέ τον ντελή, ντελή παπά,

γιὲ µου και πάλι γιὲ µου παντρεύει τον (ε)γιό του.

Σφάζει χιλιάδες πρόβατα µωρέ τον ντελή, ντελή παπά

γιὲ µου και πάλι γιὲ µου και εξήντα δυό κριάρια.

κι όλο τον κόσµο τον καλεί μωρέ το ντελή, ντελἠ παπά,

γιέ µου και πάλι γιέ µου κι όλο τον παραγγέλνει.

Μον τον νουνό δεν κάλεσε, το ντελή, ντελή παπά,

γιέ µου και πάλι γιέ µου νουνὀ να στεφανώσει" (7)

1. Τσαούσης Βασίλης - Σέρρες - Φεβρουάριος 1989
2. Κουτσογιάννης Χρήστος - Διαλαμπή Ροδόπης - Δεκέμβριος1988
3. Δηλαδή προϊόν δισκογραφίας με Πανελλήνια απήχηση. Στους Σαρακατσάνους το γραμμόφωνο εμφανίζεται περίπου το 1930.
4. Ζάρρας Ευάγγελος - Γλυφάδα Ροδόπης - Αύγουστος 1989
5. Μιλάει το τραγούδι για τον κουμπάρο που πάει ακάλεστος στο γάμο
6. Ρυθμική αγωγή του μέτρου 2/4 του χορού - γίνεται “Συρτός”
7. Γιαρίμης Αναστάσιος - Ίασμος Ροδόπης - Απρίλιος 1989 

Από αριστερά : Βαγγέλης Λαφτσής, Νίκος Κουρκούτας και Γιώργος Λαφτσής

5. Δικέφαλος Χορός

Λεγόταν Δικέφαλος γιατί τον "τραβούσε" το χορό και ο πρώτος και ο τελευταίος. Δηλαδή ο χορός πήγαινε µιά δεξιά και µια αριστερά στον κύκλο.

Το χορό αυτό µου τον έδειξε ο Ζάρρας Ευάγγελος, ηλικίας 81 χρόνων, που ζει στο χωριό Γλυφάδα του Νομού  Ροδόπης.

Αναφερόμενος στον Δικέφαλο χορό είπε ότι τον θυμάται από παλιά και ότι τον έφεραν από την Μακεδονία (1) Ίσως αυτός να ήταν ο χορός που ανέφερε σε μια παλιότερη έρευνα (2) ο γερο-Χύτας, που ζούσε (3) στο χωριό Σίπκα της Βουλγαρίας, σαν "Χορό µε τα µαντήλια". Γιατί και στον δικέφαλο χορό οπρώτος και ο τελευταίος κρατούν από ένα μαντήλι στο ακρινό τους χέρι.

Ο Δικέφαλος είναι κυκλικός χορός, με τα βήματα και την λαβή του Ζ΄ναριάτ΄κου. Ο πρώτος και ο τελευταίος του χορού (συνήθως γυναίκα) κρατούσαν από ένα μαντήλι στο ελεύθερο τους χέρι, το οποίο είχε στην άκρη κόμπο. Στο πρώτο δίστιχο ο χορός πήγαινε δεξιά και ο πρώτος προσπαθούσε να χτυπήσει µε το μαντήλι του τον τελευταίο. Οταν τραγουδούσε η αντίφωνη παρέα ο χορός πήγαινε αριστερἀ -ανάποδα- και ο τελευταίος προσπαθούσε να χτυπήσει µε το μαντήλι του τον πρώτο. Για να το πετύχουν αυτό, ο πύκλος του χορού ήταν αρκετά κλειστός (4).

Στο χορό αυτό οι ενδιάµεσοι χορευτές βοηθούσαν η δυσκόλευαν τον πρώτο να φτάσει τον τελευταίο και ανάποδα. Ο χορός αυτός είχε περιγελαστικό περιεχόµενο και χορευόταν στο τέλος του γλεντιού.

Οι στίχοι του μοναδικού τραγουδιού που χορευόταν ο "δικέφαλος χορός" εἶναι οι εξής (5):

Ποιός μου το πἠρε το τσιµπέρι, βλάχα µωρ΄ βλάχα

Συ μου πήρες το τσιμπέρι, γω σου πήρα το τσιμπέρι

Δεν μου λες να τον σκοτώσω και να τον μαχαιροκόψω

1. Από την Μακεδονία (Ιερισσός Χαλκιδικής) πήγαν στη Θράκη το 1922
2. Π.0.Σ.Σ. ΤΟΜΟΣ Α΄ΘΕΣΙΝΙΚΗ 1984 σελ. 20
3. Δεν ζεί σήμερα
4. Δηλαδή ο πρώτος και ο τελευταίος είχαν μικρή απόσταση μεταξύ τους
5. Δεν θυμόταν όλο το τραγούδι

Γάμος Αλέκου Γκόγκου στην Πέρνη Καβάλας - 1957

Από αριστερά : Κ. Ζιώζιος, Δ. Γκορόγιας, Δ. Χρόνης, Β. Γκόγκος

6. Σκωπτικά

"Πιπέρι", "Ένας κοντός κοντούτσικος", "Μέρμηγκας"- .

Ο κάθε χορός έχει πάρει το όνομα του από τον τίτλο του τραγουδιού που χορεύεται. Σύµφωνα µε τις μαρτυρίες είναι όλοι αυθεντικοί χοροί και χορευόταν από παλιά, …ακόµα και ο χορός "πιπέρι", που όπως είναι γνωστό χορεύεται σε όλη σχεδόν την Ἑλλάδα.

Όλα τα σκωπτικά χορευόταν µε έξι βήματα και λαβή απὀ τους ώμους, χωρίς αυτό να είναι απόλυτο, γιατί μερικές φορές πιανόταν και από τα ζωνάρια. Ἔχουν επίσης αργό και γρήγορο µέρος.

Το θέµα των τραγουδιών αυτών ήταν περιγελαστικό και ανάλογη ήταν η κίνηση του χορού, γι αυτό και χορευόταν πάντα στο τέλος του γλεντιού και την περίοδο της Αποκριάς. Οι γυναίκες χόρευαν τα "σκωπτικά", αλλά πάντα µε την σεµνή κίνηση που προαναφέρθηκε (1) ενώ δεν χόρευαν ποτέ τον χορό "Πιπέρι".

Οι στίχοι του μοναδικού τραγουδιού για το χορό "Ένας κοντός κοντούτσικος" είναι :

Ένας κοντός κοντούτσικος, κοντός και μ΄ ένα χέρι

κοντός και μ΄ ένα χέρι, χρυσό μου περιστέρι

που πελεκάει το μάρμαρο με το δεξί το χέρι

με το δεξί το χέρι, χειμώνα – καλοκαίρι

Να το ΄κοβαν και το δεξί να πελεκάει με τ΄ άλλο

να πελεκάει με τ΄ άλλο, γειτόνισσα Κρυστάλλω (2)

Οι στίχοι του μοναδικού τραγουδιού για το χορό "Μέρμηγκα" είναι :

Πού πας αφέντη μέρμηγκα

που πας βουρλουζουμένος, τα σπάρτα φουρτουµένος

Τι έχουν αμπέλια στην Βλαχιά

και πάω να τα τρυγήσω να τα σταφ΄λολογήσω

1. Βλ. ΚΕΦ. Β΄ Θέση της γυναίκας στο χορό
2. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

Σταυρωτός χορός σε εκδήλωση στην Κομοτηνή

 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο  Δ΄ 

" Χοροί με μέτρο 3/4 "

1. Χορός Σταυρωτός

Για την ονοµασία του σταυρωτού χορού υπάρχουν δύο εκδοχές:

α. Σύµφωνα µε τη µία εκδοχἠ πήρε το όνομα του απὀ το σχήμα του  γιατί όταν χορευόταν απὀ τέσσερις χορευτές σχηµάτιζε το σηµείο του σταυρού. Χορευόταν από τους κλεφταρµατωλούς πριν απὀ κάθε πολεμική επιχείρηση και συμβόλιζε τον όρκο που έδιναν για αλληλεγγύη μεταξύ τους (1).

β. Η άλλη εκδοχή είναι αυτὴ που θέλει τα σταυραδέρφια να χορεύουν το χορό αυτό. Εκδοχή που στηρίζεται στο γεγονός οτι ο "Σταυρωτός" χορεύεται και µε δύο άτοµα (2).

Βασική αρχή του θεσμού (3) -σταυραδέρφια- είναι η δηµιουργία "αδερφικού δεσμού" ανάμεσα σε πρόσωπα που τα συνδέει φιλία, αλλά όχι συγγένεια αίματος. Η "τεχνητή συγγένεια" που δημιουργείται έτσι είναι ισχυρότατη και διέπεται από ισόβια υποχρέωση αλληλοβοήθειας, αλληλεγγύης και αυταπάρνησης. Οι Σαρακατσάνοι της Θράκης σχεδόν πάντα "πιάνονταν σταυραδέρφια" στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του Αριλιώτη στο βουνό Ρίλα της Βουλγαρίας κοντά στο Σαµακόβι, στην περιοχή της Σόφιας. Αυτό γινόταν στις 29 Αυγούστου, τη µέρα που γιόρταζε το μοναστήρι µε ειδική τελετή (4).

Η γυναικεία παρουσία στην "αδερφοποιία” είναι σπάνια και την αποτελούν πάντα μικρά ανήλικα κορίτσια. Ίσως γι΄αυτό ο χορός να χορευόταν κατά κανόνα μόνο από άνδρες.

Ο "Σταυρωτός" χορός χορευόταν πάντα χωρίς φλάµπουρα και οι χορευτές πιανόταν µεταξύ τους µε μαντήλια - δύο μαντήλια που σταύρωναν µεταξύ τους, αν χόρευαν τέσσερα άτοµα και ένα μαντήλι αν χόρευαν δύο άτοµα.

Αναφέρθηκε από όλους (5) σχεδόν ότι ο σταυρωτός χορευόταν από τέσσερα άτοµα - ανά δύο αντιµέτωποι -, ενώ από δύο άτομα χορευόταν όταν δεν υπήρχαν τέσσερις να τον χορέψουν. Υπάρχει όμως και η περίπτωση των Σαρακατσάνων του Κορδελιού (6) που όπως προαναφέρθηκε χόρευαν “σταυρωτό" πάντα µε δύο άτοµα -αντιμέτωπα μεταξύ τους - και μάλιστα πιανόταν και από τον ώμο αντί για το μαντήλι.

Τον "σταυρωτό" τον χόρευαν πάντα οι καλύτεροι χορευτές και χαρακτηριστικό είναι ότι οι χορευτές έπρεπε να ταιριάζουν στο ύψος μεταξύ τους.

Ο "σταυρωτός" όπως και όλοι οι χοροί µε μέτρο 3/4 έχει αργό και γρήγορο µέρος. τα βήματα του χορού είναι τα ίδια στο αργό και γρήγορο µέρος, µόνο που στο γρήγορο µέρος η κίνηση είναι πιό έντονη. Επίσης τα βήματα του αργού μέρους συνεχίζονται στο γρήγορο µέρος και ολοκληρώνονται άσχετα µε τις αλλαγές του τραγουδιού - αργό, γρήγορο -. Ο χορός ξεκινούσε πάντα προς τα δεξιά και η πρώτη κάτσα (7) γινόταν µε απλή αλλαγή μετώπου, ενώ άλλαζε το χέρι που κρατούσε το μαντήλι και το ελεύθερο χέρι ήταν πίσω από τη µέση η έμπαινε πάνω στο µέσα χέρι που κρατούσε το μαντήλι (8). Μετά την πρώτη κάτσα ο χορός πήγαινε αριστερά και αµέσως πριν την δεύτερη κάτσα γινόταν ταυτόχρονη στροφή και των τεσσάρων χορευτών προς τα έξω -προς τ΄αριστερά- κάτω από τα μαντήλια -στροφή και κάθισµα- (9).

Οι Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας αυτό το χορό τον γνωρίζουν και µε το όνομα "Σπαθούλα" (10) από τα λόγια του τραγουδιού: "Κάπου βελάζουν πρόβατα, Σπαθούλα, Σπαθούλα". ΄Αλλα αντιπροσωπευτικά τραγούδια του σταυρωτού χορού είναι: "Βγήκε Αντώνης στ΄Αγραφα", "Ποιός έλατος κρατάει δροσιά" κ.α.

Οι στίχοι του αντιπροσωπευτικού τραγουδιού "Βγήκε Αντώνης στ΄ Αγραφα”" για το χορό "σταυρωτό" είναι:

"Βγήκε Αντώνης στ΄ Αγραφα ν᾿ Αντώνη, ν΄ Αντώνη,

άιντε γειά σου, βρε Κατσαντώνη να µάσει παλικάρια.

τα μάζευε τα σύνταξε ν᾿ Αντώνη, ν΄ Αντώνη.

΄Αιντε γειά σου βρε Κατσαντώνη τα κάνει τρεις χιλιάδες

Και (ε)κάτσε και τα ορµήνευε ν΄ Αντώνη, ν΄ Αντώνη,

άιντε γειά σου βρε Κατσαντώνη σα μάνα σαν πατέρας'' (11).

1. Τσαούσης Βασίλης - Σέρρες - Φεβρουάριος 1983
2. Οι Σαρακατσάνοι της Γιουγκοσλαβίας που μένουν στο Κορδελιό της Θεσ|νίκης χορεύουν "σταυρωτό" µε δύο άτοµα.
3. Ελένης Φιλιππίδη ΠΡΑΚΤΙΚΑ Δ΄ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΥ - Ιωάννινα - 10-12 Οκτωβρίου 1979
4. Ελένης Φιλιππίδη ΠΡΑΚΤΙΚΑ Δ΄ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΥ - Ιωάννινα - 10-12 Οκτωβρίου 1979 σελ.277
5. 0σους ρωτήθηκαν κατά την διάρκεια της έρευνας
6. Σερµπέζης Βασίλης - Κοµοτηνή - Αύγουστος 1989 
7. Κάτσα: κάθισμα :
8. Μπάτζιος Νικόλαος - Γλυφάδα - Ροδόπης Νοέμβριος 1988
9. Αναφέρθηκε από όλους όσους ρωτήθηκαν χαρακτηριστικά.
10. Γιαννακόπουλος Κων/νος - Ν. Σάντα Ροδόπης - Μάιος 1989
11. Σερµπέζης Βασίλης - Κοµοτηνή - Αύγουστος 1989 

Χορευτικό στον ετήσιο χορό του Συλλόγου

2. Χορός Κάτσα

Κατά κοινή παραδοχή, ο χορός λέγεται "κάτσα" επειδή έχει το κάθισµα -κάτσα- σαν κύριο στοιχείο του. Ο χορός αναφέρθηκε και σαν "κτσό" η “κτσάδκος" επειδή έχει κουτσό βήμα. Αναφέρθηκε (1) επίσης ότι ο "κτσάδικος" χορός δεν είναι ο ίδιος µε την "κάτσα" που ξέρουμε, αλλά διαφορετικός χωρίς να υπάρχουν όµως περισσότερα στοιχεία για το χορό αυτό.

Η "κάτσα" είναι κυρίως κλέφτικος χορός. Είναι επίσης πιό ζωηρός και πηδηχτός από τους άλλους "τσάμικους" χορούς. Τα βήματα του δεν έχουν κοινά στοιχεία (2) με τους άλλους Σαρακατσάνικους χορούς και είναι ασυνήθιστα σε Πανελλήνια κλίµακα. Χαρακτηριστικό του χορού είναι ότι ενώ είναι τσάµικος χορός, λείπει το καθιερωµένο "σύνθετο βήμα 3/4" –προμινάτ βάλς-. Επίσης ενώ το γρήγορο µέρος έχει μέτρο 3/4, το αργό µέρος έχει "λανθάνον μέτρο" 2/4" (3).

Αυτές οι ιδιοµορφίες του χορού και οι ασυνήθιστες κινήσεις του τον έκαναν µη προσιτό στους πολλούς, δηλαδή τον χόρευαν οι δεξιοτέχνες χορευτές, οι “"τραγστάδες" της εποχής. Σ΄αυτό το χορό συνηθιζόταν να διπλώνει ο πρώτος µε τον δεύτερο και να "πηγαίνουν το χορό σαν δύο πρώτοι".

Ο χορός στο αργό µέρος -με το οποίο ξεκινά- έχει µεγαλόπρεπα συρτά βήματα: µε σταµατήµατα -ένα βήμα πίσω- και τάση του σώματος προς τα πάνω µε στήριξη στις μύτες των ποδιών, ανάλογα µε την μελωδία του τραγουδιού. Στο γρήγορο µέρος οι κινήσεις γίνονται κοφτές και έντονες και μετά το κάθισμα έχουμε εναλλαγές των ποδιών µε κουτσά βήματα στον αέρα.

Ο Βασίλης Τσαούσης (4) από τις Σέρρες µου έδειξε αυτό το χορό µε ένα µικρό σταμάτηµα του τραγουδιού -στα ενδιάμεσα κουτσά βήµατα- µε ταυτόχρονο κάθισµα προς τη φορά του χορού.

Πιστεύω ότι δεν έχει αυτό το σταµάτηµα ο αυθεντικός χορός "κάτσα", γιατί στον Σαρακατσάνικο χορό -αν και χόρευαν χωρίς συνοδεία κοµπανίας- ποτέ δεν "σπάει ο ρυθμός". Σίγουρα όμως χρειάζεται περισσότερη έρευνα γι΄ αυτή την παραλλαγή του χορού.

Αντιπροσωπευτικά τραγούδια του χορού “κάτσα" είναι: "τα μαύρα τα κλεφτόπουλα", "Τσαρανικολῆς", "Λιόλιος", "Εβγάτε στο προσηλιακό" κ.α.

Οι στίχοι του αντιπροσωπευτικού τραγουδιού "Τα μαύρα τα μλεφτόπουλα” για το χορό "κάτσα" είναι:

Τα μαύρα τα κλεφτόπουλα τι στέκουν λερωμένα.

(Ε) (άι) λερωφορούν μωρέ παιδιά,λερωφορούν τον πρώτο τους,

Λερωφορούν τον πρώτο τους, τον καπετάν Θανάση

(Ε) (άι) που ήταν στον Λούρο, μωρέ παιδιά που ήταν στον Λούρο αρματωλός.

Που ήταν στο Λούρο αρματωλός, στο Καρπενήσι κλέφτης

(Ε) (άι) κι όλα τα κάστρα μωρέ παιδιά, κι όλα τα κάστρα πάτησε" (5).

Σχηµατική και µετρική ανάλυση του χορού "κάτσα"

1^ο. Το δεξί πόδι (1α) πατά πηδηχτά προς τη φορά, ενώ ταυτόχρονα (1β) το αριστερό λυγισμένο στο γόνατο βρίσκεται στον αέρα πίσω από το δεξί πόδι.

2^ο. Το αριστερό π’όδι πατά τεντωμένο προς το φορά µπροστά από το δεξί.

3^ο. Το δεξί πατά προς το κέντρο του κύκλου περνώντας πάνω από το αριστερό πόδι.

4^ο. Κάθισμα µε το αριστερό πόδι να ακουμπάει στο γόνατο.

5^ο. Το αριστερό πόδι πατά αντίθετα προς τη φορά.

6^ο. Το δεξί πόδι έρχεται στον αέρα πάνω από το αριστερό.

7^ο. Το δεξί πόδι πατά πηδηχτά προς τη φορά (7α), ενώ ταυτόχρονα (7β) το αριστερό πόδι λυγισμένο στο γόνατο βρίσκεται στον αέρα πίσω από το δεξί πόδι.

8^ο. Το δεξί (8α) κάνει αναπήδηση -κουτσό- πατά προς τη φορά ενώ ταυτόχρονα το αριστερό (8β) έρχεται µπροστά από το δεξί στον αέρα.

9^ο. Γίνεται το ίδιο µε το 8^ο βήμα.

10^ο. Το αριστερό πόδι πατά προς τη φορά μπροστά από το δεξί.

11^ο . Το αριστερό κάνει αναπήδηση -κουτσό-(11α) και πατά προς τη φορά (11β), ενώ ταυτόχρονα το δεξί (11γ) στον αέρα έρχεται πίσω από το αριστερό.

12^ο. Το δεξί πόδι πατά προς τη φορά χτυπώντας το έδαφος και με μέτωπο προς το κέντρο του κύκλου, µε µια µικρή καθυστέρηση στον αέρα πριν το χτύπημα.

13^ο-14^ο. Το δεξί πόδι κάνει "σουστάρισμα" σε δύο χρόνους ενώ το αριστερό βρίσκεται, στον άερα πάνω από το δεξί.

15^ο. Το αριστερό πατάει αντίθετα προς τη φορά.

16^ο. Το δεξί πόδι έρχεται στον αέρα πάνω από το αριστερό.

Στη συνέχει η σειρά των βημάτων επαναλαμβάνεται από το 7ο ως και το 12^ο βήμα όπου τελειώνει το γρήγορο και αρχίζει το αργο μερος (6).

1. Γιαρίµης Αναστάσιος - Ίασμος Ροδόπης - Απρίλιος 1989
2. Εκτός από το κάθισμα που συναντιέται σε όλα τα "τσάμικα" των Σαρακατσάνων,
3. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
4. Όλοι οι άλλοι συμφωνούν στη μορφή που προαναφέρθηκε.
5. Κουτσογιάννης Χρήστος - Διαλαμπή Ροδόπης - Δεκέμβριος 1388
6. Στο αργό µέρος δεν γίνεται σχηµατική και μετρική ανάλυση, γιατί στο  μέρος αυτό ο αριθµός των βημάτων είναι ελεύθερος –χωρίς καθορισμένη αξία- και υπακούει απόλυτα στη μελωδία του τραγουδιού.

Καλογιάννεια στον παραδοσιακό οικισμό του Συλλόγου στο Φανάρι

3. Χορός ¨Έχ"

Ο χορός οφείλει την ονομασία του στο επιφώνηµα Εχ, που υπαρχει σε κάθε τραγούδι που τον συνοδεύει. Το επιφώνηµα Εχ για τους Σαρακατσάνους σηµαίνει παράπονο. Ο χορός "Εχ" είναι σχετικά νεώτερος µιά και εμφανίζεται περίπου στα 1915 µε ευρεία διάδοση στα 1940 περίπου (1). Χαρακτηριστικό είναι ότι οι Σαρακατσάνοι που ζουν στη Βουλγαρία δεν γνωρίζουν αυτό το χορό και τον λένε "Ελλαδίτικο".

Τα βήματα του "Εχ" είναι τα ίδια µε του "σταυρωτού" (2) µε την ίδια ακριβώς εναλλαγή από το αργό στο γρήγορο µέρος.

Οι διαφορές μεταξύ των δύο χορών είναι οι εξής:

Ο "Εχ" είναι χορός κυκλικός µε λαβή από τις παλάμες και λυγισµένους τους αγκώνες. Επίσης στο κάθισμα του "Εχ" δεν έχουμε αλλαγή μετώπου, αλλά γίνεται πάντα προς το κέντρο του κύκλου χωρίς να αφήνονται τα χέρια. Ο χορός "Έχ" είναι μικτός, ενώ ο "σταυρωτός" χορεύεται κατά κανόνα από άνδρες.

Το γεγονός ότι:

α. Ο "σταυρωτός" είναι παλιός χορός (3), ενώ ο "Εχ" εµφανίζεται µετά το 1915 περίπου.

β. Οι χοροί: "Εχ" και "σταυρωτός" έχουν τα ίδια ακριβώς βήματα.

γ. Ο χορός "Εχ" είναι προσιτός στον πολύ κόσμο γιατί είναι κυκλικός, ενώ ο "σταυρωτός" απαιτεί ιδιαίτερη δεξιοτεχνία -σχήμα σταυρού, ταυτόχρονη στροφή και των τεσσάρων χορευτών κάτω από τα μαντήλια-"

µε υποχρεώνει να συμφωνήσω µε την άποψη ότι:

"Ο χορός "Εχ" είναι η εκλαϊκευση του σταυρωτού χορού" (4).

Αντιπροσωπευτικά τραγούδια του χορού "Εχ" είναι: "Εχ μωρέ, έβγα μάνα µ΄ και χούγιαξε", "Εχ μωρέ βελούχι µου περήφανο". κ.α.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το τραγούδι "Λιάκαινα" το οποίο χορεύεται όπως ο "Εχ" αλλά προϋπήρχε του χορού (5). Το τραγούδι αναφέρεται στην Λιάκαινα την οποία απήγαγαν οι Τούρκοι.

Σίγουρα πάντως χρειάζεται περισσότερη έρευνα για να γίνει γνωστό, αν χορευόταν αυτό το τραγούδι και πως, πριν χορευτεί µε τα βήματα του χορού "Εχ".

Οι στίχοι του αντιπροσωπευτικού τραγουδιού "Βελούχι µου περήφανο" για το χορό "Εχ" είναι:

"Βελούχι µου περήφανο κι οξιά ζωγραφισμένη

λιώστε τα χιόνια γρήγορα να χορταριάσει ο τόπος

να βγούν οι Βλάχοι στα βουνά να βγούν κι οι βλαχοπούλες

να βγουν τα λάια πρόβατα µε τα λαμπρά κουδούνια ".

Σχηµατική και μετρική ανάλυση του χορού "Εχ".

Το αργό µέρος έχει τα ίδια ακριβώς βήματα µε το γρήγορο, µόνο που ο ρυθµός εκτέλεσης τους είναι πιο αργός.

Στο γρήγορο µέρος:

1^ο, 2^ο, 3^ο. Σύνθετο βήμα 2/|4-Δ,Α,Δ - προς τη φορά του κύκλου.

4^ο,5^ο,6^ο. Σύνθετο βήµα 2|4-Α,Δ,Α - προς τη φορά του κύκλου. Μετά το 6^ο βήμα έχουµε ένα μικρό σταμάτημα.

7^ο. Το δεξί πόδι σταυρώνει και πατάει πάνω από το αριστερό, έχοντας µέτωπο προς το κέντρο του κύκλου.

8^ο. Γονάτισμα στο αριστερό πόδι.

9^ο. Ανόρθωση και πάτηµα του αριστερού.

10^ο. Το δεξί πόδι πατάει στη μύτη δίπλα στην καμάρα του αριστερού ποδιού.

Τα βήµατα του χορού δεν ολοκληρώνονται, απαραίτητα στο ένα µέρος –π.χ. γρήγορο- αλλά συνεχίζονται στο αργό η και το αντίθετο.

Σημ.:Η επανάληψη της σχηµατικής και µετρικής ανάλυσης πέρα από τη σειρά των δέκα βημάτων, γίνεται γιατί οι αξίες -μουσικές- των βημάτων 1 έως 5 είναι διαφορετικές τη δεύτερη φορά.

1. Συμφωνούν όλοι ότι είναι νεώτερος χορός.
2. Βλ. χορός Σταυρωτός.
3. ΄Ολες οι προσωπικές μαρτυρίες συνηγορούν σε αυτό το συμπέρασμα.
4. Σερµπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
5. Το τραγούδι το θυμούνται όλοι από παλιά. Συγκεκριµένα ο Γούλας Βασίλειος από τη Ν. Σάντα Ροδόπης είπε ότι: "το τραγούδι Λιάκαινα τραγουδήθηκε για πρώτη φορά στο τσελιγκάτο των Κτσαίων που έζησαν το γεγονός".

Το χορευτικό των γυναικών στην Καραντίλα της Βουλγαρίας

 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο  Ε΄ 

" Χοροί διάφοροι "

1. Συρτός Χορός

Είναι ο γνωστός σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, συρτός χορός µε δώδεκα βήµατα. Ο χορός έγινε γνωστός στους Σαρακατσάνους από το γραμμόφωνο - δηλαδή από το 1930 περίπου και μετά (1).

Κοινό στοιχείο αυτού του χορού µε την Σαρακατσάνιµη παράδοση είναι το γεγονός ότι:

Παλιά Σαρακατσάνικα τραγούδια που χορευόταν σαν χοροί "στα τρία" -2/4- ακούστηκαν από το γραμμόφωνο σαν "συρτοί" χοροί -2/4-. Αυτή η αλλαγή έγινε µε ρυθμική αγωγή του μέτρου 2/4 που είναι κοινό και στους δύο χορούς. Παράδειγμα τέτοιων τραγουδιών είναι: "Μιά κόρη µια ΄γραφιώτισα", "Μαργαριταρένια" κ.α.

Αυτός ο λόγος δικαιολογεί πιστεύω, την αναφορά που έγινε στον "συρτό" χορό µια και όπως προαναφέρθηκε ο χορός αυτός -τουλάχιστον στο µέρος της κίνησης- είναι πανελλήνιος.

Επίσης, ιδιαίτερα προσφιλές στους Σαρακατσάνους (2) ήταν το "καγκέλι": "Ο βάτος έχει την οργή" που σήµερα χορεύεται µε τα γνωστά δώδεκα βήματα του "καλαματιανού" χορού.

1. Κοινή μαρτυρία όλων όσων ρωτήθηκαν.
2. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

Καλογιάννεια στον παραδοσιακό οικισμό του Συλλόγου στο Φανάρι

2. Χορός Νυφιάτικος

Η αναφορά σ΄ αυτόν τον χορό γίνεται αποκλειστικά (1) από τις πληροφορίες που συγκέντρωσα από τον Βασίλη Σερμπεζη που ζει στην Κομοτηνή.

Το τραγούδι είναι νυφιάτικο, γι΄αυτό λέγεται έτσι και ο χορός. Το χορό αυτό τον έδειξε η Παναγιώτα Ζιώγα από την Αγριάνη ΄Εβρου -δεν είναι σίγουρο αν ζει σήµερα- σε μιά παλιότερη έρευνα (2). Είχε πει για το χορό αυτό: "πήγαιναν και ζερβά, πήγαιναν και δεξιά, πήγαιναν και μπροστά, πήγαιναν και πίσω". το μέτρο του χορού -5/4- δικαιολογούσε απόλυτα την διαφορετική (3) κίνηση το χορού. Το χορό αυτό είδε να τον χορεύουν σαν Ζαγορίσιο -Ηπείρου- πριν από τη Θράκη, οι Σαρακατσάνοι της Ηπείρου και της Θεσσαλίας".

Οι στίχοι του τραγουδιού "τριανταφυλλιά" είναι:

"Πέρασα τριανταφυλλιά µου πέρασα απ΄την πόρτα σου,

πέρασα απ΄ την πόρτα σου κι απ΄το παραθυρι σου,

κι είδα το χεράκι σου τ’ ασημοδαχτυλάκι σου

κι είδα που΄σουν σηβασμένη και κρυφά αρραβωνιασμένη".

Σίγουρα πάντως το τραγούδι αυτό στην αυθεντική του µορφή ήταν πιο αργό απ΄ότι ακούγεται σήμερα.

Είναι αναγκαίο στο σηµείο αυτό να γίνει µια ολοκληρωµένη έρευνα για να διαπιστωθεί αν χορευόταν αυτό το τραγούδι και κατά πόσο συμφωνεί µε τη µορφή που βλέπουμε να χορεύεται σήμερα.

Σχηµατική και µετρική ανάλυση των γυναικείων βημάτων σε μουσικό μέτρο 2/4

1. Οι υπόλοιπες μαρτυρίες συμφωνούν ότι: Το τραγούδι "τριανταφυλλιά”" δεν χορευόταν, αλλά ήταν νυφιάτικο τραγούδι της "Τάβλας” -επιτραπέζιο-.
2. Η έρευνα είχε γίνει από τον Βασίλη Σερµπέζη,
3. Διαφορετική από τον τρόπο που χόρευαν οι γυναίκες στους άλλους Σαρακατσάνικους χορούς.

Εφορευτική επιτροπή εκλογών του συλλόγου - Από αριστερά : Γιώργος Καραγιάννης, Μένια Κίτσου, Νίκος Κουρκούτας και Νίκος Ράπτης

 ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ 

Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α

Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν την παρουσίαση των χορών των Σαρακατσάνων Αν. Μακεδονίας και Θράκης που έγινε στα προηγούμενα κεφάλαια και µε βάση τα τεκμηριωμένα στοιχεία που προαναφέρθηκαν κατά την κάλυψη του θέματος, καταλήγουμε σε ορισμένα συμπεράσματα:

1. Οι χοροί -λόγω της κλειστής κοινωνίας- είναι κοινοί σ΄όλους τους Σαρακατσάνους (1). Δηλαδή δεν υπάρχουν ιδιαίτεροι χοροί ορισμένων τσελιγκάτων.

Ο κάθε χορευτής βάζει την "προσωπική του σφραγίδα" στο χορό. Έτσι δημιουργούνται μικροπαραλλαγές, όχι όµως ικανές να διαφοροποιήσουν το χορό. -π.χ. το αργό µέρος στα "τσάμικα".

Λίγοι είναι οι χοροί, που έχουν ένα κοινά αποδεκτό όνοµα. Οι πιό πολλοί χοροί αναφέρονται µε δύο η και τρία (2) ονόματα. -π.χ. χορός “στα τρία" η "αλαφρύ" η "καλτσάδκος"-.

2. Παρά την απουσία κοµπανίας, δεν υπάρχει χορός µε λαθεμένο μέτρο και "σπασμένο" ρυθµό (3). 

Τα στοιχεία που επιβεβεβαιώνουν αυτό το συμπέρασμα είναι:

α. Τα διάφορα επιφωνήµατα που παίζουν ρόλο συντονιστικό και πολλές φορές συμπληρώνουν το μέτρο -π.χ. Εχ, ΄Αιντε κ.α.-.

β. Η επικάλυψη της τελευταίας συλλαβής, της πρώτης αντίφωνης παρέας από την πρώτη συλλαβή της δεύτερης αντίφωνης παρέας για να µην "σπάσει" το μέτρο.

γ. Η αυστηρή πειθαρχία- των κινήσεων- όλων των χορευτών, στο τραγούδι του πρωτοχορευτή -προεξάρχων του χορού-.

δ. Το "λανθάνον μέτρο" στο αργό µέρος του χορού.

ε. Η έμμετρη απαγγελία των τραγουδιών από τους παλιούς.

3. Οι Σαρακατσάνοι χορεύουν κυρίως "τσάμικους", "κλέφτικους" χορούς -κανόνας για τους καλύτερους χορευτές- και χορούς “στα τρία" ενώ δεν λείπουν και οι σκωπτικοί χοροί.

4. Ο ρόλος της γυναίκας στο χορό είναι απλά συνοδευτικός. Οι γυναίκες δεν χορεύουν κατά κανόνα τους χορούς "Σταυρωτό" και "πιπέρι", ενώ χορεύουν όλους τους υπόλοιπους χορούς µε µιά στερεότυπη μορφή (4).

5. Η έρευνα που έγινε, δεν είναι ολοκληρωμένη στους εξής χορούς:

α. "Της Αλεξάνδρας το βουνό" η "πάι-πάι".

Είναι γνωστό το τραγούδι, ενώ άγνωστο παραμένει το µέρος της κίνησης του χορού (5).

β. "Δικέφαλος χορός" η "Χορός µε τα μαντήλια".

Όλα τα στοιχεία για το χορό αυτό υπάρχουν, αλλά δεν είναι διασταυρωμένα µε άλλες πηγές (6).

γ. Διπλός χορός"

Επειδή υπήρξαν αντικρουόμενες μαρτυρίες, χρειάζονται περισσότερα στοιχεία για την ύπαρξη και την αυθεντικότητά του (7).

δ. Χορός "Τσιότρας".

Χρειάζεται ολοκληρωμένη έρευνα, κυρίως για την αυθεντικότητα του τραγουδιού αλλά και στο µέρος της κίνησης (8) – τα καθίσµατα-.

ε. Χορός "Κάτσα".

Χρειάζεται έρευνα προς την κατεύθυνση της παραλλαγής του χορού αυτού (9) -ύπαρξη, αυθεντικότητα-.

στ. Χορός "Λιάκαινα".

Χρειάζεται ολοκληρωμένη έρευνα για να βρεθεί αν χορευόταν αυτό το τραγούδι και πως, πριν χορευτεί µε τα βήματα του χορού "Εχ" (10).

ζ. "Νυφιάτικος" χορός η "Τριανταφυλλιά".

Χρειάζεται  ολοκληρωμένη έρευνα για να βρεθεί αν χορευόταν αυτό το τραγούδι και κατά πόσο συμφωνεί µε την µορφή που χορεύεται σήμερα (11).

6. Οι Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας είναι πιό αυθεντικοί στο χορό και στο τραγούδι, γιατί ζώντας απομονωμένοι, δεν είχαν εξέλιξη συγκριτικά µε τους υπόλοιπους Σαρακατσάνους (12) -τους οποίους ονομάζουν (Ε)λλαδίτες-.

Στο συμπέρασμα αυτό συνηγορούν τα παρακάτω στοιχεία:

α. Οι Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας έχουν µέχρι σήµερα τον Βυζαντινό φλάμπουρα, ενώ οι υπόλοιποι Σαρακατσάνοι της Ελλάδας έχουν την γαλανόλευκη σημαία (13).

β. Επίσης στην φορεσιά των Σαρακατσάνων της Βουλγαρίας κυριαρχεί το Βυζαντινό χρώμα ενώ στους Σαρακατσάνους της Ελλάδας, μεταγενέστερα χρησιµοποιείται κυρίως το άσπρο και το μαύρο χρώμα στις φορεσιές τους (14).

γ.Ο χορός "Εχ", που εμφανίζεται στα 1915 περίπου, είναι άγνωστος στους Σαρακατσάνους της Βουλγαρίας.

7. Ο χορός "Εχ" είναι το άνοιγμα του σταυρωτού χορού σε κύκλο - είναι δηλαδή "Η εκλαϊκευση του σταυρωτού χορού" (15).

Αυτό γιατί:

α. Ο "Σταυρωτός" είναι παλιός χορός, ενώ ο "Εχ" εμφανίζεται μετά το 1915 περίπου.

β. Οι δύο χοροί έχουν ακριβώς τα ἴδια βήματα.

γ. Ο χορός "Εχ" είναι τεχνικά πιο εύκολος, από τον “"σταυρωτό'' άρα πιο προσιτός στον πολύ κόσμο.

8. Το γραμμόφωνο και οι πρώτες ορχήστρες, αποτελούν καθοριστικούς σταθμούς εξέλιξης του Σαρακατσάνικου τραγουδιού και χορού. ΄Ετσι µε την εμφάνισή τους, βλέπουμε να αλλάζουν µορφή μερικοί παλιοί χοροί. -π.χ. ο χορός “στα τρία" γίνεται “"συρτός"-. Επίσης εμφανίζονται νέοι χοροί -π.χ. "τσάµικος", "καλαματιανός" κ.α.-.

Γίνεται δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο” μιά ενοποίηση του ύφους (16) - κυρίως των τραγουδιών της στεργιανής Ελλάδας.

1. Η αναφορά γίνεται για τους Σαρακατσάνους Αν. Μακεδονίας και Θράκης. Μόνη εξαίρεση είναι οι Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας.
2. Το όνομα µε το οποίο αναφέρεται ο κάθε χορός στην εργασία, είναι το πιο αντιπροσωπευτικό και διαδεδομένο.
3. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
4. Πιθανή εξαίρεση αποτελεί ο χορός "Νυφιάτικος".
5. Βλ. Κεφάλαιο Γ΄, "χορός στα τρία".
6. Βλ. Κεφάλαιο Γ΄, "Δικέφαλος χορός",
7. Βλ. Κεφάλαιο Γ΄, "Διπλός χορός".
8. Βλ. Κεφάλαιο Γ΄, "χορός Τσιότρας".,
9. Βλ. Κεφάλαιο Δ΄, "Χορός Κάτσα”.
10. Βλ. Κεφάλαιο Δ΄, "χορός ΕΧ".
11. Βλ. Κεφάλαιο Ε΄, "Νυφιάτικος χορός".
12. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
13. 0 Βυζαντινός φλάμπουρας, προηγήθηκε χρονολογικά της Έλληνικής σημαίας.
14. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
15. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989
16. Σερμπέζης Βασίλης - Κομοτηνή - Αύγουστος 1989

Το χορευτικό του Μορφωτικού Συλλόγου Σαρακατσαναίων Θράκης

Π Ρ Ο Τ Α Σ Ε Ι Σ

Αυτά που ακούγονται να χορεύονται στα σημερινά γλέντια των Σαρακατσάνων, µικρή µόνο σχέση έχουν µε την παράδοσή τους. 

Πρέπει λοιπόν οι φορείς της Σαρακατσάνικης παράδοσης, που είναι κύρια οι κατά τόπους Σύλλογοι και η πανελλήνια ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσάνων να αναλάβουν τις ευθύνες τους. 

Δηλαδή:

α. Να γίνει ολοκληρωμένη έρευνα για τους Σαρακατσάνικους χορούς και τα τραγούδια, σε πανελλήνια κλίμακα από ομάδα ειδικών επιστημόνων και µε όλα τα απαραίτητα εποπτικά µέσα.

β. Να προσανατολιστούν σωστά όλα τα παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα που χρησιμοποιούν Σαρακατσάνικους χορούς.

γ. Να προσεχθεί ιδιαίτερα η σύνθεση των μουσικών και των οργάνων που χρησιμοποιούν στις διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις που περιλαμβάνουν παραδοσιακή Σαρακατσάνικη µουσική.

δ. Να ιδρυθούν χορωδίες, πιστής απόδοσης αυθεντικών Σαρακατσάνικων τραγουδιών.

Πρέπει ακόµη η πολιτεία να δώσει την θέση που δικαιωµατικά ανήκει στην Σαρακατσάνικη παράδοση, ενισχύοντας τις προσπάθειες των Συλλόγων η ατόμων, αλλά και προβάλοντας τις εκδηλώσεις τους από τα µέσα μαζικής ενημέρωσης.

Οι νέοι επιστήµονες και ειδικά οι Σαρακατσάνοι ας στραφούν προς το "λιγότερο φωτισμένο" τμήμα αυτό της Ελληνικής παράδοσης. Η κάθε προσπάθεια πρέπει να γίνει γρήγορα, γιατί µετά από µερικά χρόνια θα είναι ανώφελη.

Από τις εκδηλώσεις της ζωής της δυναμικής φυλής των Σαρακατσάνων, απομένει η μνήμη στους επιζώντες. Αλλά πόσοι είναι; κι αυτοί που είναι͵ κάθε τόσο µας αποχαιρετούν για πάντα. Ας µην αφήσει η λαογραφική έρευνα να χαθούν µαζί τους κι οι µνήµες τους.

● ● ●

 Η οικογένεια : o Νίκος Κουρκούτας με τη γυναίκα του Χριστίνα (Πανταζή) και τα παιδιά τους Μαριθέα και Παύλο

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
.

Ο Κουρκούτας Νικόλαος γεννήθηκε στην Γλυφάδα Ν. Ροδόπης από Σαρακατσάνους γονείς και ζει στην Κομοτηνή. Είναι παντρεμένος και πατέρας δύο παιδιών. Φοίτησε στο Οικονομικό Τμήμα της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Α.Π.Θ. (1984). Είναι πτυχιούχος Τ.Ε.Φ.Α.Α. (Δ.Π.Θ.) με ειδικότητα στους Ελληνικούς Παραδοσιακούς Χορούς (1989). Εργάστηκε ως καθηγητής φυσικής Αγωγής Β/θμιας εκπαίδευσης μέχρι το 2013, οπότε και παραιτήθηκε από το Δημόσιο με αίτησή του. Εργάστηκε αμισθί ως χοροδιδάσκαλος στα χορευτικά τμήματα του Συλλόγου Σαρακατσάνων Θράκης - Κομοτηνής (1990-1995). Παράλληλα διατηρεί αγροτική επιχείρηση στην οποία εργάζεται μέχρι σήμερα. Διετέλεσε εισηγητής επιστημονικών διαλέξεων στους φοιτητές της ειδικότητας Ελληνικών Παραδοσιακών Χορών του Τ.Ε.Φ.Α.Α. (Δ.Π.Θ.)(1993-1994) και εισηγητής ανακοινώσεων σε διεθνή συνέδρια. Εκλεγμένος Νομαρχιακός Σύμβουλος Ν. Ροδόπης για δύο θητείες (2002-2010). Αντιπρόεδρος της Νομαρχιακής Επιχείρησης Ανάπτυξης Ροδόπης (2007-2010). Μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Αθλητικών Τάξεων του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2007-2009). Εκλεγμένο μέλος της Διεπαγγελματικής Οργάνωσης Βάμβακος ως εκπρόσωπος των βαμβακοπαραγωγών της Θράκης (2016-Σήμερα). Μέλος της Ομάδας Εργασίας Βάμβακος του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (2019-Σήμερα). 

Ιούνιος 2020

χ


● ● ●