portraita

 Ο  ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ 

ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ «ΚΛΕΠΤΕΙΝ» ΚΑΙ Η ΠΑΝΑΡΧΑΙΑ ΚΛΕΦΤΟΥΡΙΑ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΑΙΩΝ

 

του Βασίλη Μόλαρη 

    Οι Σαρακατσιαναίοι  είναι  ένας  πανάρχαιος   κτηνοτροφικός  νομαδικός   λαός  που  οι  ρίζες  του  φθάνουν  στους   πρωτοέλληνες  (1) Πελασγούς.  Αποκλειστικά  ελληνόφωνοι  (2)  ζουν   πίσω  από  τα  κοπάδια  ως  φερέοικοι,  ζώντας  σε  καλύβες   και  μεταναστεύοντες  ανά  εξάμηνο   το  καλοκαίρι  στα  ψηλά  βουνά  και  το  χειμώνα  στα  χειμαδιά  στις  πεδιάδες  και σε  παραθαλάσσιες  περιοχές. 

   Οι  Σαρακατσιαναίοι  έχουν  δύο   πανάρχαια στοιχεία που  τους   χαρακτηρίζουν  ως  κοινωνία. Το  πρώτο  στοιχείο είναι   ο   κτηνοτροφικός  νομαδικός  τρόπος ζωής τους  και  που  είναι  οργανωμένος   σε  ένα  είδος συνεταιρισμού  το   Κοινό, και  δεύτερον  στοιχείο είναι  η   ομηρική πολεμική  τέχνη  που   κατέχουν,  την  τέχνη   του  κλεφτοπολέμου  που  είναι   το  « κλέπτειν»  που  αναφέρει  ο  Όμηρος.

    Θα  αναλύσουμε  την  σχέση  των  νομάδων  Σαρακατσιαναίων   με  τα  Άγραφα  που  θεωρούν   κοιτίδα  τους,  την  σχέση   των  νομάδων  Σαρακατσιαναίων  με  τον  κλεφτοπόλεμο   που  επίσης  είναι   κοιτίδα  της  κλεφτουργιάς.  Θα  αναδείξουμε   πανάρχαια  ελληνικά  έθιμα  και  στοιχεία  της  παράδοσης και  του  τρόπου   ζωής  των  Σαρακατσιαναίων  που  σχετίζονται   με  τον  πολεμικό  χαρακτήρα  της  ποιμενικής  κοινωνίας  τους. Ιδιαίτερα  θα  εστιαστούμε  στην  γαμήλια σημαία  τους   τον  φλάμπουρα  που  είναι  ποιμενικό  πολεμικό  σύμβολο   και  φορέας  της  πανάρχαιας  ελληνικής   ηλιακής   παράδοσης. 


Βελέντζα με περιμετρική διακόσμηση από ήλιους και μήλα


     Πελασγικά  αποκαλέστηκαν  πολλά  παρακλάδια  των  πρωτοελλήνων  στο διάβα  των  χιλιετιών.  Άλλοι   κατέβηκαν  στις  πεδιάδες  και  έγιναν  γεωργοί  , άλλοι  έγιναν  ναυτικοί  και  εξελίχθηκαν   ως  μεγάλοι  θαλασσοπόροι,  άλλοι  έχτισαν  πόλεις  και  δημιούργησαν   αρχιτεκτονικά  αριστουργήματα,  όμως  οι  αρχαιότεροι όλων  ήταν  οι  ορεσίβιοι  Πελασγοί. Οι  νομάδες  κτηνοτρόφοι  πελασγοί  ήταν   οι  αρχαιότεροι  πρωτοέλληνες  γι  αυτό και  ο  αρχαίος  Έλληνας  ποιητής του  6ουπ.Χ  αιώνα ο  Άσιος  ο  Σάμιος  έγραψε  για  την  ανθρωπογέννηση  των  πρωτοελλήνων  Πελασγών.

«Αντίθεον δε Πελασγόν εν υψικόμοισιν όρεσι, γαίαν μέλαν ανέδωκεν  ίνα  θνητόν  γένος   είη »

     Σε νεοελληνική  απόδοση : (Τον  ισόθεο  Πελασγό  στα  υψηλόκορφα  βουνά  , η  μαύρη  γη  γέννησε  για  να  δημιουργηθεί  το  γένος  των  θνητών)

Γι  αυτό  και  ο  αρχαίος  γεωγράφος  Στράβων  αναφέρει  ότι η  λέξη  πελασγός  ανάγεται  από  το  πελαργός  (πέλευ + άργος = πεδιάδα). Δηλαδή  Πελασγοί  ή  Πελαργοί  είναι  οι  νομάδες  που  μεταναστεύουν  στις  πεδιάδες  (χειμαδιά ) κάθε  εξάμηνο  όπως  τα  μεταναστευτικά  πτηνά . 


Κλέφτικος σταυρωτός χορός στο Sliven της Βουλγαρίας το 1994 - Διακρίνεται η παραδοσιακή Σαρακατσάνικη υφαντή φουστανέλλα, εξέλιξη του αρχαίου Ελληνικού χιτωνίσκου


   Οι  Σαρακατσιαναίοι   ανάγουν  την  καταγωγή τους  από  τους  πρωτοέλληνες  νομάδες  Πελασγούς.  Κοιτίδα  τους  είναι  η  νότια  Πίνδος  με  επίκεντρο  τα  Άγραφα  σύμφωνα  με την  παράδοσή του.  Ο   σαρακατσιάνος  συγγραφέας   Γιώργος  Αγραφιώτης   (3)  εκφράζοντας  την Σαρακατσιάνικη παράδοση  είναι  κατηγορηματικός  και  την  κοιτίδα  τους,  που  είναι  τα  Άγραφα, γράφει τα εξής: « Από την  παράδοση  φέρεται  ως  πατρίδα  των  Σαρακατσιαναίων  η  ευρύτερη   περιοχή  των  Αγράφων» 

    Επιστημονική  τεκμηρίωση  μας  προσφέρει  ο  καθηγητής  ανθρωπολογίας  Άρης  Πουλιανός  (4)  ‘όπου  στο βιβλίο του « Σαρακατσάνοι  ο  αρχαιότερος  λαός  της  Ευρώπης »  γράφει   ότι   «  Η αρχική  κοιτίδα   των  Σαρακατσαναίων  είναι  η  περιοχή  των  Αγράφων.» 

    Ακραιφνείς  Έλληνες με  πανάρχαιες   καταβολές  μας  επισημαίνουν  διαπρεπείς  επιστήμονες  Έλληνες όπως η αείμνηστη λαογράφος  Αγγελική  Χατζημιχάλη  (5) και  ξένοι όπως  ο  Δανός  γλωσσολόγος C.Hoeng  (6). 

  Ο  καθηγητής  Α. Πουλιανός (7) στο Διεθνές  Συνέδριο  Ανθρωπολογίας  στο  Σικάγο θα   ανακοινώσει  ότι  οι  Σαρακατσαναίοι  είναι  ο  αρχαιότερος  λαός  της  Ευρώπης. 


Από αριστερά : Τάσος Σουφλιάς, Βασίλης Μόλαρης και Άρης Πουλιανός στο αντάμωμα στο Περτούλι το 1995 


    Τα  Άγραφα   ως  επίκεντρο   και με  την  ευρύτερη περιοχή τους   την  νότια  Πίνδο   είναι  περιοχές   πλούσιες   σε  χλωρίδα  έχουν  πολλά  νερά  και  αμάλαγα  βοσκοτόπια, μπορούν να  υποστηρίξουν  την  εκτροφή  πολλών  χιλιάδων  αιγοπροβάτων   και  με  τα  πλησιέστερα  χειμαδιά  ήταν  το  προσφορότερο  μέρος  να  αναπτυχθεί  η  νομαδική,  η  μετακινούμενη  κτηνοτροφία. Στα  Άγραφα  γεννήθηκε  ο  κτηνοτροφικός νομαδισμός  στις  ιδανικότερες  γι  αυτόν  συνθήκες  πριν  πολλές  χιλιάδες  χρόνια   εδώ  γεννήθηκαν και οι  νομάδες  Σαρακατσιαναίοι. 

  Η  νομαδική  εξαμηνιαία  μετανάστευση  των  κοπαδιών  είναι  πανάρχαια  πρακτική   των  Ελλήνων  κτηνοτρόφων. Ο Θουκυδίδης  (8) αναφέρει ότι  οι  πρώτοι  κάτοικοι του  Ελλαδικού  χώρου  ήταν  μετακινούμενοι  νομάδες . Ο  Σοφοκλής (9)  στο  έργο  του « Οιδίπους  Τύρρανος»  στον  διάλογο  των  βοσκών  επιβεβαιώνει  αυτή  την  αρχαία πρακτική. Ο κτηνοτροφικός νομαδισμός  δεν  είναι  δημιούργημα  της  βυζαντινής  εποχής   όπως  λανθασμένα  αναφέρουν  κάποιοι  σύγχρονοι  συγγραφείς.  Την  ύπαρξη  νομάδων κτηνοτρόφων  στην  αρχαιότητα  στον  ελλαδικό  χώρο επιβεβαιώνουν  και  άλλοι  αρχαίοι  Έλληνες  συγγραφείς  όπως  ο  Πίνδαρος (10),  ο  Ηρόδοτος (11), ο Στράβων(12) ,ο Αρριανός (13), ο Θεόκριτος(14)  κ.α. Αυτό το  επιβεβαιώνουν  και  σύγχρονοι   μελετητές  όπως  ο  καθηγητής  Δημήτριος  Θεοχάρης  (15)   και  ο  καθηγητής   Σωτήρης  Δάκαρης  (16).

  Ο  καθηγητής   Α. Πουλιανός  (17)  υποστηρίζει  ότι   « Οι  νομάδες  βοσκοί  υπάρχουν  στην  Ελλάδα  και  γενικότερα  στην  Ευρώπη  τουλάχιστον  από  την  εποχή  του  Χαλκού την  3η  χιλιετηρίδα π.Χ , αν  όχι  και  πολύ  νωρίτερα, από  τότε  δηλαδή  που  εξημερώνει  ο  άνθρωπος τα  κατοικίδια  ζώα  και  δημιουργεί  κοπάδια . Σ΄αυτούς  τους  ίδιους  χώρους  συναντάμε  και  σήμερα  τους  Σαρακατσαναίους , όπου  θα  πρέπει  να  έχουν  ζήσει  πάντοτε  κάτω   από τις  ίδιες  συνθήκες »


Κλέφτικος σταυρωτός χορός των δύο σταυραδελφών


Όμως  την  καταλυτικότερη  αναφορά  την  κάνει  ο   πανεπιστήμων   φιλόσοφος  Αριστοτέλης  που  μας  ενδιαφέρει  ιδιαίτερα   για  την  περίπτωσή  μας . Ο  Αριστοτέλης   (18)  στο  έργο  του  Πολιτικά    όπου  αναλύει  τα  οικονομικά   συστήματα  των  πόλεων  κρατών  , αναφέρει  ως  οικονομικό  σύστημα  και  τον    κτηνοτροφικό   νομαδικό τρόπο  ζωής   αναφερόμενος   στο  ορεινό  συγκρότημα  της  Πίνδου . Επισημαίνει  ότι  ο  κτηνοτροφικός νομαδισμός από  αρχαιοτάτων  χρόνων συνυπάρχει  και  είναι  αλληλοεξαρτώμενος  με  τον  ληστρική  πολεμική  δράση  των  νομάδων  .που  χρησιμεύει  ως  συμπλήρωμα  της  οικονομίας  τους.

Ένας  σύγχρονος  μελετητής  ο  Μάρκος Γκιόλιας(19) στο  βιβλίο  του  « Ιστορία  της  Ευρυτανίας  στους  Νεώτερους  χρόνους 1393-1821 »  επισημαίνει  ότι  « Στους  Ευρυτάνες  και  στους  Αγραφιώτες  η  ένοπλη  παράδοση  έχει  μακραίωνες  ρίζες. Η αφετηρία  της  χάνεται  στα  βάθη  του  χρόνου . Τα  όπλα  κατέχουν  πάντοτε  σπουδαία  θέση  στηζωή  των  κατοίκων. Είναι   συνυφασμένα  με  το  στρατιωτικό  σύστημα  της  οργάνωσης  τους  που  κι  αυτό  αποτελεί  συνέπεια  του  ποιμενικού  τρόπου  παραγωγής  »

  Οι  δύο ταυτόσημες επισημάνσεις  του  Αριστοτέλη  και  του  Μ. Γκιόλια  είναι  πολύ  χρήσιμες  διότι επιβεβαιώνουν  την  σχέση  των  νομάδων  με  την  πολεμική  τέχνη, και  συγκεκριμένα με  αυτή  του  ανορθόδοξου  πολέμου  του  κλεφτοπολέμου. 


Σαρακατσάνικα κατσουλοκάλυβα στον παραδοσιακό οικισμό του Κορδελιού το 1996 


   Ο θεσμός  του  τσελιγκάτου  είναι  το  δομικό στοιχείο  και  η  βάση  της  μετακινούμενης   κτηνοτροφίας. Οι Σαρακατσιαναίοι  δεν  χρησιμοποιούν  το  όρο  τσελιγκάτο, χρησιμοποιούν  το  όρο  Κοινό. Το  Κοινό - τσελιγκάτο  είναι   μία αναλογική  κοινοπραξία  οικογενειών. Κάθε  άνοιξη  διεξάγονται  οι  συμφωνίες  για  την  δημιουργία  η  ανανέωση  των  κοινών  τις  συμφωνίες  της κοινοπραξίας τους. Το  κοινό  δεν  είναι  απλά  ένας επαγγελματικός  συνεταιρισμός  για  τους   Σαρακατσιαναίους   έχει  την   δράση  και  την  λειτουργία  ως μία  αδελφότητα  στα  πλαίσια  συμβίωσης   και  αλληλεγγύης. Ο  Λάζαρος  Αρσενίου  (20)  γράφει  σχετικά  για το  τσελιγκάτο  « Δέκα, είκοσι   και  συχνά  τριάντα  οικογένειες  σμίγουν  τα  κοπάδια  τους  σ΄ένα  ποίμνιο   Κοινό  στο  τσελιγκάτο   όπως  επικράτησε  να  ονομάζεται ».

    Λόγω  των  μετακινήσεων  οι  Σαρακατσιαναίοι  αναγκάζόταν  να  ζούν  σε  πρόχειρες   κατασκευές, σε  καλύβες.  Είναι  το  λεγόμενο  ορθό  κονάκι  η   κατσουλοκαλύβα η απλώς κατσούλα όπως την αποκαλούν.Η  Σαρακατσιάνικηπερίκεντρηκατσουλοκαλύβα  είναι  γνωστή  από  την  αρχαιότητα ,  ο  αρχαίος  Έλληνας  περιηγητής  Παυσανίας (21) σχετικά   αναφέρει  « Αλλά  εν  στέγαις  κοίλες  κατά  τας   καλύβας  μάλιστα  τας  εν  όρεσι ». Ο  καθηγητής  Νικόλαος  Μουτσόπουλος (22)  σε εισήγησή  του   σε  συνέδριο  για τους  Σαρακατσιάνους  στις  Σέρρες  αναφέρει  «  Την  καθαρότερη  όμως  μορφή καλυβιών  συναντούμε  στους  ναούς  της  Εστίας που  μέχρι  το  τέλος  διατήρησε  την  περίκεντρη  μορφή  της  πανάρχαιας  καλύβας  »  και  σε  άλλο  σημείο  της  εισήγησής  του  αναφέρει  « Μοναδική πανάρχαια  και  γενετική  μορφή  της   πρωτόγονης  κατοικίας  του  ανθρώπου    αλλά  και  του  πρώτου  ιερού   ( Ομφαλός Δελφών  ,  τα  ιεράτης  Γης ) θα  παραμείνει η περίκεντρη κλαδόπλεχτη  καλύβα  που  διασώθηκε  μέχρι   τις  μέρες  μας  στους  Σαρακατσάνους ,  αυτόν   τον αρχαιόταταα  αυτόχθονα  πληθυσμό   που   και  ιστορικά  η  νεότερη  Ελλάδα  του  οφείλει  πολλά »

   Ο   Γιουγκοσλάβος  εθνογράφος αρχιτέκτων  BranislavKojic (23)  που  είχε  μελετήσει  διεξοδικά   τους  Σαρακατσιαναίους  στην  επικράτεια  της  Σερβίας  και  των  Σκοπίων  αποφαίνεται  για  την  ελληνική  καταγωγή  των  Σαρακατσιαναίων  από  τον  τρόπο  που  κατασκευάζουν  τις καλύβες  και  την σχετική  ορολογία  και  τις  χαρακτηρίζει   ελληνικά δημιουργήματα.

   Το  ότι  οι  Σαρακατσιαναίοι  κατοικούν  σε  κατσουλοκάλυβα  αυτό έπαιξε  ρόλο  στο  δεύτερο  συνθετικό  του  ονόματός  τους,  να  ονομαστούν  Κατσ(ουλ)ιάνοι  - Κατσιάνοι   δηλαδή  καλυβήτες  (24).  Το  πρώτο  συνθετικό  σάρα  έχει  διττή  έννοια από  την  λέξη  σάρα  που  σημαίνει  την  ψηλή  απότομη  πλάγια  του  βουνού  αλλά  και  τις  κορυφές  και  το  ίδιο  το  βουνό .  Επιπλέον από  την  σάρα  που  προέρχεται  από  την λέξη σάουρα   (και  αυτό  από  το  αρχαίο  ελληνικό  άρουρα  = γη ) που  σημαίνει  εκ  της  γής , δηλαδή  γηγενής  , αυτόχθων . Οι  Σαρακατσιαναίοι  χρησιμοποιούν  επίσης  την  λέξη  κατασάουρα  δηλαδή  καταγής.

   Δηλαδή  το όνομά  τους  προήλθε  από  την  σύνθεση  των  λέξεων  σάρα= ορεισίβιος , αυτόχθων  και  από  το  Κατσ(ουλ)ιάνοι =  καλυβήτες .

 Σάρα + κατσίανοι  =  Σαρακατσιάνοι . Και  με  την  πανάρχαια  κατάληξη  -αίοι  που  σημαίνει  γενιά  διαμορφώθηκε  ως  Σαρακατσιαναίοι .

  Ονομάστηκαν  Σαρακατσιαναίοι  μία  λέξη  με  νόημα  που  αποδίδει  στο  ακέραιο  την  ταυτότητα  τους και τον  τρόπο  ζωής  των  Σαρακατσιαναίων 

  Να επισημάνω  ότι  στο  μουσείο  των  Δελφών  σώζεται  αρχαία  ελληνική επιγραφή  που  έχει  αρχαίο  όνομα  με την  κατάληξη  -αίοι  δηλωτικό  του  γένους. 

   

Χορευτικό με φλάμπουρα


Οι  Σαρακατσαναίοι  αποκαλούνται  και  βλάχοι   με  μικρό  βήτα   με  την  ομηρική  σημασία  της  λέξεως  που  προέρχεται  από  την  ομηρική  λέξη  βληχή  -  βλήχημα  που  σημαίνει  το  βέλασμα  των  προβάτων , βλάχοι  ως  κτηνοτρόφοι  που  εκτρέφουν  πρόβατα που  βληχούν . Οι  Σαρακατσιαναίοι  κατά  παράδοση  εκτρέφουν  πρόβατα  και  μάλιστα  λάγια  ,  μαύρα  πρόβατα  που  είναι  χαρακτηρισμένα  ως  νομαδικά  πρόβατα , γι αυτό  και  η  επιστήμη  την  συγκεκριμένη ράτσα  λάγιων  προβάτων  την  χαρακτηρίζει  ως  Σαρακατσάνικο  πρόβατο .  Φυσικά  και  έκτρεφαν  πολύ λίγα   γίδια  για τις  ανάγκες  τους  να  κατασκευάζουν   τέντες   και  κάπες   διότι  με  το  τρίχωμά  τους  επιτύγχαναν  το αδιάβροχο  των  υφαντών.  

Η  βυζαντινή   πριγκίπισσα  Άννα  Κομνηνή  (25)  γράφει  « όποσοι  τον  νομάδα  βίο  είλοντο  ,  βλάχους  τούτους  λαλεί  η  κοινή  διάλεεκτος » . Πολλοί  λαθεμένα  και  από  άγνοια  ταυτίζουν  τους  βλάχους  δηλαδή  κτηνοτρόφους  Σαρακατσιαναίους  με  τους  λατινόφωνουςΑρμάνους  τους  οποίους  και  αυτούς αποκαλούμε  Βλάχους  με  μεγάλο  βήτα  αλλά  σημαίνει  τον  λατινόφωνο Έλληνα. 

   Αρχική   κοιτίδα  των  Σαρακατσιαναίων  είναι  ο  ορεινός όγκος  των  Αγράφων  κυρίως  και  των  Τζουμέρκων  και  κινούνται  στην  ευρύτερη  περιοχή της  νότιας  Πίνδου  γενικότερα .Έπειτα  από  την  σύγκρουσή  τους   με  τον  Αλή  Πασά  υπήρξε  ένας  διασκορπισμός  εξ  ανάγκης  των  Σαρακατσιαναίων  στον  ευρύτερο ελλαδικό  χώρο  και σε  περιοχές   βορειότερες  της  ενιαίας  τότε  οθωμανικής επικράτειας .  Με  την  χάραξη  των  βαλκανικών  συνόρων  το  1913  αρκετοί Σαρακατσιαναίοι   βρέθηκαν  στις  επικράτειες  της  τότε  Σερβίας  και  άλλοι  στην  επικράτεια  της  Βουλγαρίας .  Σήμερα  έχουν  απομείνει  ελάχιστες οικογένειες  στην  σημερινή  Σερβία ενώ  μερικές  εκατοντάδες  στην λεγόμενη  σήμερα  Βόρεια  Μακεδονία, όπου  έχουν  ιδρύσει  τον μοναδικό  σύλλογο  Ελλήνων  Σαρακατσιαναίων  « Το  χελιδόνι» .Την  δεκαετία  του 1960  από  τα  Σκόπια  (26) είχαν  μαζικά μεταναστεύσει  περίπου  3500  Σαρακατσαναίοι  και  εγκαταστάθηκαν  στο  Κορδελιό  Θεσσαλονίκης. Ενώ  στην  Βουλγαρία  έχουν  παραμείνει   περίπου  20.000  Σαρακατσαναίοι. Έχουν  ιδρύσει  συλλόγους  και ομοσπονδία  και  διεξάγουν  κάθε  καλοκαίρι  το  αντάμωμά  τους  στο  βουνό  Καραντήλα  στην  περιοχή του Σλίβεν.

    Ο  κλεφτοπόλεμος  ο  ανορθόδοξος  πόλεμος  η  πολεμική  τέχνη  των  κλεφτών,  το  ομηρικό   « κλέπτειν »  η  κρυπτεία   όπως  την  αποκαλούσαν  οι  αρχαίοι   Έλληνες   έχει  πολύ  παλιά  παράδοση  στην  περιοχή  των  Αγράφων , και  είναι  άμεσα  συνδεδεμένη  με  τον  νομαδισμό  και  το  ανάγλυφο  της  περιοχής.


Γυναικείο ζωνάρι, διακοσμημένο με μήλο - ήλιο


   Αναφέραμε  ότι  ο  Αριστοτέλης  στα  Πολιτικά (27) του  μας  μαρτυρεί  την σχέση  του  νομαδισμού  με  την  ληστρική  πολεμική  δράση.  Ο   Μάρκος  Γκιόλιας (28) γράφει  στην  μελέτη  του  « Στους  Ευρυτάνες   και  στους  Αγραφιώτες  η  ένοπλη  παράδοση  έχει  μακραίωνες  ρίζες.  Η  αφετηρία  της  χάνεται  στα  βάθη  του  χρόνου.  Τα  όπλα  κατέχουν  πάντοτε  σπουδαία  θέση  στη  ζωή των  κατοίκων.Είναι  συνυφασμένα  με  το  στρατιωτικό  σύστημα  της  οργάνωσης  τους  που  και  αυτό  αποτελεί  συνέπεια  του  ποιμενικού  τρόπου  παραγωγής »  και  σε  άλλο  σημείο παρακάτω  αναφέρει  « Οι  παρατηρήσεις  αυτές  του  Αριστοτέλη  για  την   αλληλεξάρτηση  του  ποιμενικού  τρόπου  παραγωγής  και  της  ληστείας  ως  παραπληρωματικής  λειτουργίας  της  οικονομίας δεν  συνιστούν  απλές  θεωρητικές  κατασκευές . Επιβεβαιώνονται  μέσα  στη  διαχρονία  της  ελληνικής  ιστορίας.  Ακόμα και  στους  νεώτερους χρόνους η  αλληλεξάρτηση  ποιμενισμού  και  ληστείας αποτελεί  μία ιστορική  πραγματικότητα »

  Ο  Θουκιδίδης  (29)αποκαλεί  τους  ορεισίβιους Αιτωλούς μάχιμους  και ως  σιδεροφορούντες δηλαδή οπλοφορούντες και ο Έυριπίδης (30) και ο Έφορος (31) για  τους  ορεισίβιους  Αιτωλούς αναφέρουν  ότι  οπλοφορούν και  ότι  επιδίδονται  στην  πολεμική  δράση.

  Την  αντίληψη  του  κλεφτοπολέμου  ο  Όμηρος  στο  έργο  του Ιλιάδα (32) την  αποκαλεί  « κλέπτειν  νοώ ».  Είναι  ο  πόλεμος  με  τις  ενέδρες . Στο  αρχαιοελληνικό  λεξικό  Σούδα (33) η  λέξη   κλωπεύω   ερμηνεύεται  ως  ενεδρεύω  και  στο  λεξικό  του  Ησυχίου (34) η  λέξη  κρυπτεύομαι  ερμηνεύεται  ως  ενεδρεύομαι.  Το  κλέπτειν  η  κρυπτεία  είναι  ο  κλεφτοπόλεμος  των  αρχαίων  ελλήνων. Από τον  ομηρικό  όρο  κλέπτειν = ενεδρεύω   προήλθε  και  ο  όρος  του  κλέφτη  των  πολεμιστών  του  1821 ,  από  την  πολεμική  τέχνη  του  κλεφτοπολέμου  που  εφάρμοζαν   και  όχι  από  το  ρήμα  κλέβω.

  Ο  κατεξοχήν  ήρωας  του  Ομήρου  είναι  ο  Οδυσσέας  ο  εκφραστής  του  κλέπτειν  και  εφάρμοσε  την  τέχνη  του  στην  καταδρομική  ενέργεια  που  έκανε  μαζί  με  τον  Διομήδη  μεταμφιεσμένος  δολοφονώντας  τον  βασιλιά  των  Θρακών  Ρήσο μέσα  στο  στρατόπεδό  του  σε  κρίσιμη  φάση  του  πολέμου.   Ο  Οδυσσέας  είχε  εκπαιδευτεί  στο  κλέπτειν  από τον  νομάδα  κτηνοτρόφο  παππού  του  Αυτόλυκο  πατέρα  της  μητρός  του. Σύμφωνα  με  την  αρχαία  παράδοση  η  καταγωγή  του  προέρχεται  από τον  θεό  Ερμή , τον  Ευάγγελο  των  θεών .Ο  Ερμής  δεν  είναι  τυχαίο  που  είναι  ο  προστάτης  των  βοσκών  αλλά  και  ο  επινοητής  της  πολεμικής  τέχνης  και  του  Παγκρατίου, γι αυτό και  συνήθιζαν  οι  αρχαίοι  Έλληνες  να  τον  έχουν  προστάτη  πολιούχο  των  γυμναστηρίων  τους.  Ο  Οδυσσέας  έχει  βλέπουμε σχέση  με  την  πολεμική  τέχνη  και  με  κτηνοτρόφο Παππού  του  Αυτόλυκο  έχει  όμως  σχέση  και  με τα  Άγραφα. Ο  Οδυσσέας  έπειτα  από  προτροπή του  μάντη  Τειρεσία  έζησε   στα  Άγραφα όπου  και  πέθανε . Αυτό  το  διαπιστώνουμε  διότι  στα  Άγραφα  είχε δημιουργηθεί  ιερό  προς τιμή  του  και  εκεί  λατρεύτηκε ως  ημίθεος.  Ο  Αριστοτέλης (35) , και ο Απολλόδωρος (36) αναφέρουν  την  ύπαρξη  αυτού  του  ιερού  επιβεβαιώνοντας  την  παράδοση.

   Διαπιστώνουμε  ότι  η  ομηρική  παράδοση  του  κλέπτειν  έχει  βαθιές  ρίζες  στην  περιοχή  των  Αγράφων  στην  κοιτίδα  του  νομαδισμού  και  των  Σαρακατσιαναίων.

   Ο   Μάρκος  Γκιόλιας (37)   θα  γράψει  « Από τον  Αριστοτέλη παραδίδεται  το  πολυσήμαντο  γεγονός  της  ύπαρξης   ιερού μαντείου  του  Οδυσσέως στον χώρο  της  αρχαίας  Ευρυτανίας …….καταδεικνύει  τους  πανάρχαιους πολιτιστικούς  δεσμούς  των  Ευρυτάνων  με  τις  παραδόσεις της  Ομηρικής  Ελλάδος ..α »

    Οι  Σαρακατσιαναίοι  ως  φερέοικοι  νομάδες  κτηνοτρόφοι  ζώντας  σε  καλύβες  σε  «  ατειχίστους κώμας »  όπως  αναφέρει  ο  Θουκιδίδης  είναι  στην  ουσία  απροστάτευτοι  .  Το  κοινό  τους δεν  έχει  οχυρωματικές  εγκαταστάσεις  γι  αυτό  ήταν  εύκολή  λεία αρπαγής.  Κατ  ανάγκη  για  την  άμυνά  τους  και  την  αυτοπροστασία  τους  δημιούργησαν  ένοπλες  ομάδες  τις  λεγόμενες  συντροφιές  για  την  αυτοπροστασία  τους .  Δεν είναι  τυχαίο  ότι  οι  βοσκοί  Σαρακατσιαναίοι  αποκαλούνται  μεταξύ  τους  σύντροφοι. O όρος  σύντροφος  στους  Σαρακατσιαναίους  έχει  διπλή  έννοια σημαίνει  τον  σύντροφο  -  συνάδελφο  βοσκό  αλλά  και  τον  σύντροφο συμπολεμιστή . Επίσης oι  βοσκοί  αποκαλούνται  και  μπιστικοί  δηλαδή έμπιστοι, διότι  μόνο  η  εμπιστοσύνη  της  αλληλεγγύης  είναι  απαραίτητη  για  την  επιβίωσή  τους .

  Ο  αγωνιστής   του  1821  Νικόλαος  Κασομούλης  (38) στα  Στρατιωτικά  Ενθυμήματα  του  αποκαλεί  τους  Σαρακατσαναίους  Γραικόβλαχους  για  την  ελληνοφωνία  τους  και  αναφέρει  ότι   ασκούν  τον  νομαδικό  τρόπο  ζωής  με  εξαμηνιαίες μεταναστεύσεις  ότι  είναι  οργανωμένοι  σε  κοινότητες  τις  οποίες  ονομάζει  «  κοινό  των »  όπου  ηγείται  ο  αρχιποιμένας. Τις  δε  αυτές  κοινότητες  αναφέρει  συνοδεύουν  κατά  τις  μεταναστεύσεις   τους   αριθμός  οπλοφόρων  που  προκαλούν  φόβο .  Δεν  υπάρχει  καλύτερη  τεκμηρίωση για  τις  συντροφιές  των  Σαρακατσιαναίων  και  τον  ρόλο  τους  από  την  μαρτυρία του  Κασομούλη.

    Οι  νομάδες  Σαρακατσιαναίοι  των  Αγράφων  είναι  λοιπόν  κατά  παράδοση  χιλιετιών  φορείς  της   ομηρικής  πολεμικής  τέχνης  του  κλέπτειν   αυτής της  τέχνης  που  ασκούσαν  από  την  αρχαιότητα και  στο  βυζάντιο και  επί  τουρκοκρατίας.. Αυτή  την  πολεμική  τέχνη  εξασκούν  με  τις  συντροφιές  τους  και  ήταν  πάντα  ετοιμοπόλεμοι .Αυτή  η  παράδοση  πηγάζει  από  την  παράδοση  των  αρχαίων  κλεφτών  των  απελατών (39)  που επιζούν ακόμη  και  την  εποχή του  βυζαντίου . Είναι  το  αντίπαλό  δέος  των  Ακριτών  όπως  αργότερα  επί τουρκοκρατίας  ήταν  οι  κλέφτες για  τους αρματολούς  (40). Η  παράδοσή τους είναι   πανάρχαια   και  διαχρονική  όπως  και  τα  τραγούδια  τους   που  κατά την  εποχή  είχαν  διαμορφωθεί  ανάλογα.

    Η  εξάσκηση  στα  όπλα  η  διαβίωσή τους  στα  ψηλά  βουνά  ανέπτυξαν  σε  μεγάλο  βαθμό  το  φρόνημα  της  ελευθερίας  στους  Σαρακατσαναίους , και  έχοντας  γνώση  της  ελληνικότατης  καταγωγής  τους  έγιναν  ιδιαίτερα  φιλοπάτριδες ,  γι  αυτό ως  ετοιμοπόλεμοι  από  τους  πρώτους  συμμετείχαν  ενθέρμως  σε  κάθε απελευθερωτική  εξέγερση ,το  1821 , σε  κάθε απελευθερωτικό  αγώνα  ,  και  ιδιαίτερα  στον  Μακεδονικό  αγώνα (41).

  Ο  AlfredPhilipson (42)έγραψε  ότι  « Περισσότερο  και  από  τους  Ασπροποταμίτες  και  από  τους  Αγραφιώτες  είναι  φημισμένοι  οι  νομάδες  βοσκοί  Σαρακατσάνοι  ακόμη  και  σήμερα  για  την  πολεμική  τους  ορμή »

   Ο  ιστορικός  Απόστολος  Βακαλόπουλος  (43)  γράφει  για  την  συμβολή  των  Σαρακατσιαναίων  στην  εθνεγερσία   «  Από  τους  Γραικόβλαχους  από  τους  Σαρακατσαναίους   δηλαδή τους  ελληνόφωνες  νομάδες  καθώς  και  από  τους  άγριους  κατοίκους  της Ακαρνανίας  βγήκαν  προπάντων  οι  πιο  μεγάλοι  αρματολοί  και  κλέφτες ,  οι  πυρήνες  της  ελληνικής  ανεξαρτησίας »/

Ενώ  η  αείμνηστη  λαογράφος  Αγγελική  Χατζημιχάλη (44) γράφει  για  την  συμβολή των  Σαρακατσιαναίων  « Το  μεγάλο  μερτικό  των  Σαρακατσαναίων  στον  αγώνα  του  Έθνους  ήταν  η  καθολικότερη  ανώνυμη  δράση  τους. Όλα  τα  αρματολίκια   και  οι  οπλαρχηγοί  πολύ  πριν  την  επανάσταση  εξουσιάζανε  τα  βουνά  και  μεγαλουργήσανε  γιατί  είχαν  τους  Σαρακατσαναίους  , όχι  μονάχα  αποκούμπι  και  οδηγούς  στα  λημέρια  , αλλά  η  άγρυπνη  οπισθοφυλακή  η  πλαγιοφυλακή  που  προάσπιζε  πάντα  τις επιχειρήσεις  τους. Αναμφισβήτητο είναι  ότι  οι  αρματολοί  και  οι  κλέφτες  είχαν  πάντα  πολλούς  Σαρακατσάνους  στη  δύναμή  τους , και  μάχονταν  με  τους  Τούρκους ,  ένοπλοι  οι  Σαρακατσάνοι   συμπολεμούσαν  ενάντια  στον  κοινό  εχθρό. »


Φλάμπουρας στο Sliven της Βολγαρίας το 1994


    Δεν είναι  τυχαίο   ότι ο  Σαρακατσιάνος  Κατσαντώνης  επιλέχθηκε  ως   αρχηγός  του  αγώνα   προεπαναστατικά  στην  Αγία  Μαύρα  της  Λευκάδας  κατά  την  σύναξη  των  καπεταναίων  οπλαρχηγών  παρουσία   του  Κολοκοτρώνη, Βαρνακιώτη , Μπότσαρη  και  πολλών  άλλων ,  από  τον  Ιωάννη  Καποδίστρια  και  τον  στρατηγό  Παπαδόπουλο . ¨Ήταν  μία  σημαντική  στρατηγική   κίνηση και  επιλογή  του  Καποδίστρια διότι  γνώριζε  ότι  πίσω  από  τον  Κατσαντώνη  υπήρχε  όλο  το  συνάφι  των  Σαρακατσιαναίων  που  θα  ήταν  πιστοί  αρωγοί   , κατείχαν  την κλέφτικη  πολεμική τέχνη  και  ήταν ετοιμοπόλεμοι και  φιλοπάτριδες.

   Ο  Κατσαντώνης είχε  εκπαιδευτεί  κοντά στον  σπουδαίο  κλέφτη και  άριστο  γνώστη  του  κλεφτοπόλεμου Βασίλη  Δίπλα που  ήταν  και  νουνός  του . Κι  αυτός  είχε  αντιληφθεί  τα  προσόντα του  Κατσαντώνη  και  του  παρεχώρησε  την  ηγεσία  στον  νταϊφά  του παραμένοντας  απλός  πολεμιστής  κάτι  που  έγινε  για  πρώτη  φορά  στην  ιστορία  των  κλεφτών.  Ο  ιστορικός συγγραφέας  Φωτιάδης ( 45 ) στο  βιβλίο  του «Καραϊσκάκης » αποκαλεί  τον  νταϊφά  του  Κατσαντώνη ως « στρατιωτική ακαδημία  κλεφτοπολέμου »  και  δεν  έχει  άδικο  εκεί  θα  εκπαιδευτούν   πλήθος  αγωνιστών του  αγώνα  από  εκεί  θα ξεπηδήσει  το  πρωτοπαλίκαρο  του επίσης  Σαρακατσιάνος  ο  Γεώργιος  Καραϊσκάκης  ο  στρατηγικότερος  νους  του  αγώνα  ο  « Αχιλλέας  της  Ρωμιοσύνης  »  όπως τον  αποκάλεσε  ο  Μακρυγιάννης.

  Από  το  συνάφι  όπως  αποκαλούνται  μεταξύ  τους  οι  Σαρακατσιαναίοι  (  από  την  αρχαία  ελληνοπελασγική  λέξη  συνάφι  που  σημαίνει  συγγενής  , αδελφός ) θα ξεπηδήσουν  πλήθος  αγωνιστών  οι  Μπουκουβαλαίοι ,  οι  Συκάδες  , οι  Στορναραίοι , Βλαχοπουλάιοι, Καραισκαιοι,  ο Τσόγκας, ο  Μπακόλας, ο Λιακατάς, ο Λεπενιώτης, και πάρα πολλοί άλλοι. Πλήθος  πληροφοριών  για τους  Σαρακατσιαναίους  αγωνιστές  μπορεί  κάποιος  να  αντλήσει  από  το  πόνημα  βιβλίο  του  συγγραφέα Ιωάννη Κουτσοκώστα (46) « Οι  Σαρακατσάνοι  στους  αγώνες  του  έθνους »  έκδοση της  Πανελλήνιας  Ομοσπονδίας  Συλλόγων  Σαρακατσαναίων.

    Ο  Μακρυγιάννης  αποκαλεί  τους  κλέφτες  ως  την «μαγιά  της  επανάστασης»,  εγώ  θα  προσθέσω  ότι  η  μαγιά  των  κλεφτών   ήταν  οι  κλέφτες  Σαρακατσιαναίοι  διότι  ήταν  κλέφτες  κατά  παράδοσή  και  δεν  έγιναν κλέφτες  παραμονές  της  επανάστασης του  1821.

    Οι  Σαρακατσιαναίοι   κατά  το  θερινό  εξάμηνο  που  βρίσκονται  στα  βουνά γιόρταζαν  με  ιδιαίτερο  τρόπο  συγκεκριμένες  γιορτές  τα  « Υψώματα »  τα  λεγόμενα  κουρμπάνια  που  περιλάμβαναν  χορούς  και  ειδικά  τραγούδια  τα  κουρμπανήσια . Οι  γιορτές  αυτές  ήταν  του  Αγίου Γεωργίου  και  Αγίου  Δημητρίου  που  ήταν και  αφετηρίες των  εξαμήνων  και  εκφράζουν  τον  εξαμηνιαίο νομαδισμό   που  παραπέμπει  στην  αντίστοιχη  αρχαία  ελληνική  παράδοση  των  Κορυβάντων  και  Κουρητών . Την  γιορτή του  Αη  Γιάννη του  Κλήδονα  ( θερινό  ηλιοστάσιο ) , στη  γιορτή του  Προφήτη  Ηλία  (Θεός  Ύψιστος  Ζεύς) ,    τον  δεκαπενταύγουστο  της  Παναγίας ( Παρθένος , Δέσποινα θεα Αθηνά  και  Πρόμαχος )  στην γιορτή της  Αγιας Παρασκευής (παραπέμπει  στην  Άρτεμη Αγραία  προστάτιδα  των Αγράφων ). Σε  αυτές  τις  γιορτές  γλεντούσαν και  έσφαζαν  αρνιά  και  τα  μοίραζαν  στην  κοινότητα  κατ  αντιστοιχία  των  αρχαίων  ελληνικών  θυσιών . Σε αυτές  τις  γιορτές  οι  νέοι  επιδίδονταν  σε  αθλητικές   πολεμικές  ανταγωνιστικές  δραστηριότητες,  όπως το  Πάλεμα (μέση  με  μέση ) που  παραπέμπει  στην  ορθοπάλη  των  Πυθαγορείων . Οι  Σαρακατσιαναιόι  όπως  και  Πυθαγόρειοι  στην  αρχαιότητα  θεωρούσαν  ευτελές  να  παλεύεις  κυλιόμενος  στο  έδαφος ,  περιοριζόταν  μόνο στις  τεχνικές  των  ανατροπών του  αντιπάλου.Επίσης  διαγωνιζόταν  στο Πλάλημα  (  δρόμος  ) , στο  Πήδ΄μα  (άλμα ), στο  Πήδ΄μα  τα  τρείς  ( τριπλούν ) , στο Λιθάρι (  δίσκος ) , στο  σημάδι  , την  ραβδομαχία , την  ιππασία. Ακόμη και σήμερα διαπιστώνουμε  σε κάθε  Πανελλήνιο  Αντάμωμα  των  Σαρακατσιαναίων  στα  Περτουλιώτικα λιβάδια  των Τρικάλων  που  διοργανώνει  κάθε  χρόνο   η  Πανελλήνια  Ομοσπονδία  Συλλόγων  Σαρακατσιαναίων  γίνεται  επίδειξη  αυτών  των  αγωνισμάτων   που  είναι  ο  απόηχος  της  πολεμικής  κλέφτικης  παράδοσής  τους. 

   Οι  Σαρακατσιαναίοι  λόγω  του  τρόπου  ζωής  τους  δεν  έγραψαν  τίποτα  για  την  ιστορία  τους  σίγουρα  θα  είχαν  πολλά  να  μας  καταμαρτυρήσουν   δυστυχώς  σημαντικά  πράγματα  χάθηκαν  άδοξα  στο  πέρασμα  των  αιώνων. Όμως  παραμένει  ζωντανή  η  παράδοση  που  μας  άφησαν  και  έχει  πολλά  να  μας αποκαλύψει .


Χορευτικό με φλάμπουρα στο Περτούλι


Ας εξετάσουμε  τα  κοινά  στοιχεία  της  Σαρακατσιάνικης  παράδοσης  με  αυτή  των  κλεφτών . Κατ  αρχήν  να  αναφέρω  ότι  οι  κλέφτες  τις  ομάδες  τους , τους  νταϊφάδες   τους  τις  αποκαλούν  ουτζάκια    που  σημαίνει   την  εστία , είναι  οι  πυρήνες  τους .  Το  ίδιο  και  οι  Σαρακατσιαναίοι  αποκαλούν  τα  κονάκια  τους  ουτζάκια   έχουμε  μία  κοινή  ορολογία.

  ¨Ένα  άλλο  κοινό  σημείο  είναι  η  παράδοση της αδελφοποιίας.  Ένας  πολεμικός θεσμός  εμπιστοσύνης και  αλληλεγγύης  μεταξύ  των  πολεμιστών. Η  αδελφοποιία η  σταυραδερφοσύνη  είναι  ένας  θεσμός  λαϊκού  εθιμικού  δικαίου  όπου αναπτύσσεται  ένας  τεχνητός  αδελφικός  θεσμός  μεταξύ  δύο η  περισσοτέρων ατόμων  με μία  συμβολική  τελετουργία δίνοντας  όρκους . Με το  θεσμό  αυτό  κάθε  συμβαλλόμενος  αναλαμβάνει  κάθε  δικαίωμα  και  κάθε  υποχρέωση  που  διέπει  μία  αδελφική  σχέση.  Ο  θεσμός  αυτός  είναι ο  θεσμός  των  εταίρων  μία  πανάρχαια  ηλιακή  αρχαία  ελληνική  πρακτική  που  πηγάζει  από  τον  εταιρικό  τρόπο  μάχης  κατά δυάδες. Κάθε  πολεμιστής είχε  τον  συμπολεμιστή  του  τον  λεγόμενο  παραστάτη  και  στην  διάρκεια  της  μάχης  αλληλεπικαλυπτόμενοι  αντάλλασαν  τον  ρόλο  του  επιτιθέμενου  και  του  αμυνόμενου. Φυσικό  είναι  η  επιλογή  του  συμπολεμιστή  να  είναι  πρόσωπου  ικανού   εμπιστοσύνης  διότι  η  ζωή  σου  εξαρτιόταν  από  τον  σύντροφό  σου. Πολλές  φορές   το  εταιρικό  ζεύγος  αποτελούνταν  από  συγγενικά  πρόσωπα,  άλλοτε  είχε  την  σχέση  δασκάλου  , μαθητευόμενου  και  άλλοτε  κάποιον  φίλο  ενασκούμενο  στο  γυμναστήριο

  Στην  αρχαία  Ελλάδα  ο  θεσμός  ήταν  γνωστός  και  ως  φιλότης.  Από τον Όμηρο  γνωρίζουμε  την  εταιρική  σχέση  του  Αχιλλέα  με  τον  Πάτροκλο  που  ήταν  και  ξαδέλφια  όπως  και  Οδυσσέας  με  τον  Διομήδη. Ξαδέλφια  ήταν  και  ο  Ηρακλής  με  τον  Θησέα  και  επιπλέονείχαν  την  σχέση  δασκάλου  μαθητή διότι  ο  Ηρακλής  εκπαίδευσε  τον  Θησέα  στις  πολεμικές  τέχνες  όπως  κι  αυτόν  είχε  εκπαιδεύσει  ο  πατριός του  ο  Ραδάμανθυς.

Χαρακτηριστικό  παράδειγμα  δασκάλου  μαθητή  ήταν  το  δίδυμο  του  φιλοσόφου Σωκράτη  με  τον  μαθητή  του  Αλκιβιάδη  όπου  διαπρέψανε  στις  μάχες  σώζοντας  μάλιστα  ο  ένας  την  ζωή  του  άλλου.

   Το  έθιμο  της  σταυραδελφοσύνης  ήταν  ιδιαίτερα  διαδεδομένο  στους  κλέφτες  όσο  και  στους  Σαρακατσιαναίους .

  Μάλιστα  την  σχέση  δασκάλου  μαθητή  την  βλέπουμε  στους  βοσκούς Σαρακατσιαναίους . Σε  κάθε  κοπάδι  υπήρχαν  δύο  βοσκοί.  ο  κυρίως  βοσκός  ο  Γαυράρος εκ  της  αρχαίας  ελληνικής  λέξης  γαύρος που  σημαίνει  τον  πρεσβύτερο , που  είχε  τον  ρόλο  του  διευθύνοντα  και  του  εκπαιδευτή  και  ο  βοηθός  που  ήταν  νεότερος  και  μαθητευόμενος  ο  αποκαλούμενος  τσιράκι.  Ο  γαυράρος  είχε  την  υποχρέωση  να  εκπαιδεύσει  τον  βοηθό  του  στην  τέχνη της  νομής  αλλά  και  να  τον  εκπαιδεύσει στην  μάχη  και   στον  κλεφτοπόλεμο

Ο  Πλούταρχος (47)  αναφέρει  την  πρώτη  αναφορά στην  ελληνική παράδοση για την  αδελφοποίηση με  όρκους . Είναι  όταν  ο  Θησέας  και  ο  Πειρίθου  βασιλιάς των  Λαπήθων  δίνουν  τα  χέρια  και  ορκίζονται  στην  φιλίας τους ,  και  έκτοτε   ο ένας  βοηθά  τον  άλλο  ως  πραγματικοί  αδελφοποιητοί  συμπολεμιστές.

Στον  γάμο  την  Χαρά  όπως  τον αποκαλούν  οι  Σαρακατσαναίοι έχουμε  την  κατ  εξοχήν  τεκμηρίωση  του  πολεμικού  χαρακτήρα  της  ποιμενικής  αυτής  κοινωνίας.  Όλος  ο  γάμος  η  χαρά  έχει  τον  χαρακτήρα  πολεμικής  στρατιωτικής  επιχείρησης ,  η  ακολουθία το συμπεθεριό  του  γαμπρού  που  πάνε  να  πάρουνε  την  νύφη  αποκαλείται  ψίκι από  την  λέξη  οψίκιον  που  σημαίνει  στράτευμα  η  στρατιωτικό  απόσπασμα. Κάθε  στράτευμα  έχει  τον  ηγέτη  του  στην  χαρά  έχουμε  τον  γαμπρό , κάθε  στράτευμα έχει  την  σημαία  του  στο  ψίκι  έχουμε  τον  φλάμπουρα , κάθε  στράτευμα  έχει  τον  σημαιοφόρο  του  στο  ψίκι  έχουμε  τον  φλαμπουριάρη . Και  όταν  φθάνουν  κοντά  στο  κονάκι  της  νύφης  στέλνουν  μία  μικρή  ομάδα  να  δουν  εάν  είναι  καλοδεχούμενοι είναι  οι  λεγόμενοι  συγχαριάτες ,  είναι  η  αντίστοιχη  στρατιωτική  εμπροσθοφυλακή  , οι  ανιχνευτές.

    Οι  Σαρακατσιαναίοι  δεν  άφησαν  κείμενα  καταγράφοντας  την  παράδοσή τους ,  έχουμε  ωστόσο  την  ζωντανή  παράδοσή  τους  που  είναι  τα  τραγούδια  τους  που  είναι  ένα  είδος  μνημεία  λόγου .  Σε  ένα  σαρακατσιάνικο παραδοσιακό  τραγούδι  έχουμε  τους  έξης  στίχους :

    «  - Τι  καρτερείς  βρε  φλάμπουρα  και  δεν  κινάς  να  φύγεις;

        - Τους  συμπεθέρους   καρτερώ  και  τον  γαμπρό  ν  αλλάξει

Όσπου  να  αλλάξουν  τον  γαμπρό  να  συνταχθεί  τα΄ ασκέρι

Για  πάρτι  μου  χορέψετε  και  πείτε  μου  τραγούδια  »  (48 )

  Βλέπουμε  ότι  το  συμπεθεριό  αποκαλείται  ασκέρι  που  σημαίνει  στράτευμα.

  Και  σε  ένα  άλλο  παραπλήσιο  τραγούδι  έχουμε  τους  στίχους :

       « - Βασιλικέ  μου  φλάμπουρα  και  δεν  κινάς  να  φύγεις;

-           Τι στέκεσαι  και   καρτερείς και  δεν  κινάς  φυσάτο ;

-          Μον  καρτερώ  τη  μάνα  μου  να  μ΄δώκει  την  ευχή  της  »  (49)

Και  εδώ  βλέπουμε  ότι  το  συμπεθεριό  αποκαλείται φυσάτο  η  φουσάτο  που σημαίνει  επίσης  το  στράτευμα . 


Οι σ΄χαριάτες από το ψίκι, κρατούν ψηλά τον φλάμπουρα (Παλιά Σερβία 1937)


Οι  κλέφτες έχουν  πολεμικούς  κλέφτικους  χορούς   και  ιδιαίτερα  χορεύουν  τον  τσάμικο  τον  οποίο αποκαλούν  και  κλέφτικο  διότι  είναι  ο  κατ εξοχήν  χορός  των  κλεφτών ,  ο  οποίος  έχει  μουσικό  μέτρο  ¾.   Οι  Σαρακατσαναίοι  έχουν  και  αυτοί   πολεμικούς  κλέφτικους  χορούς  με  μουσικό  μέτρο  ¾ ,  και  μάλιστα  είναι  οι  μοναδικοί  που έχουν  πέντε  κλέφτικους  χορούς που  ανήκουν  στην  κατηγορία  των  τσάμικων  . Αυτοί  οι  χοροί  είναι  ο  χορός Σταυρωτός , που  είναι  ο  χορός  των  σταυραδελφών , ο  χορός  Κάτσα  ,  ο  χορός  Κ΄τσάδικος , ο  χορός   Κ΄τσάμικος , και ο Τσάμικος . Να  επισημάνω  ότι ο τσάμικος έχει προέλθει από τον Κτσάμικο ( Κατσα+ τσάμικος ) (50). Είναι  αβάσιμος  και  ατεκμηρίωτος ο  ισχυρισμός  ότι  ο  τσάμικος  που  έχει  καθιερωθεί  πανελληνίως  προέρχεται  από  τους μουσουλμάνους  τσάμηδες, οι  οποίοι  τον αγνοούν .  Αντίθετα  η  μαγιά  των  κλεφτών οι  Σαρακατσαναίοι  κλέφτες διέδωσαν  στους άλλους  κλέφτες  τον  τσάμικο. Ο τσάμικος  αποκαλείται  αλλιώς και  κλέφτικος  που  δηλώνει  ότι  προέρχεται  από  τους  κλέφτες  και  Τσάμηδες  δεν  ήταν  κλέφτες  αγωνιστές  ,  ληστές  ίσως. Εξ  άλλου δεν  θα  είχε  την  αποδοχή  από  τους  άλλους  Έλληνες κλέφτες  για  να  καθιερωθεί .  Αρωγός  της άποψής  μας  είναι  ότι  τον  τσάμικο  στην  σαρακατσιάνικη  παράδοση  συνοδεύουν  πλήθος  κλέφτικων  σαρακατσιάνικων τραγουδιών   όπως  και  τους  άλλους  δικούς  τους  προαναφερόμενους  κλέφτικους  χορούς. Καμιά  άλλη  ελληνική  λαότητα η  περιοχή  δεν  έχει τον  αριθμό κλέφτικων  τραγουδιών  και  κλέφτικων  χορών  που  έχει  η  σαρακατσάνικη  παράδοση.

  Οι  κλέφτικοι  χοροί  είναι  πολεμικοί   όπως  ήταν  οι σχετικοί  πολεμικοί  χοροί  πυρρίχιοι  των  αρχαίων  Ελλήνων  που  και  αυτοί  είχαν  μουσικό  μέτρο ¾. 

  Η παρουσία  πολεμικής  σημαίας σε ένα έθιμο του  γάμου  τεκμηριώνεται  μόνο αν  η  κοινωνία στην  οποία  συντελείται  το  έθιμο  έχει  πολεμικό  χαρακτήρα  και  μία  τέτοια  κοινωνία  με  μακρόχρονη πολεμική  κλέφτικη  παράδοση  είναι  των  Σαρακατσιαναίων.  Φλάμπουρα  σε  έθιμο  στο  γάμο  βρίσκουμε  σε  όλο  τον  χώρο  της  βαλκανικής ,  φλάμπουρα  έχουν  και  άλλοι   Έλληνες , όπως και  άλλοι Έλληνες   είτε λατινόφωνοι , είτε  σλαβόφωνοι , και  είτε αλβανόφωνοι . Σε  κανένα  ‘όμως  δεν  υπάρχει  η  σχετική  τεκμηρίωση  για  τον  φλάμπουρα  και  τον  αρχαιοελληνικό  συμβολισμό  που  έχει  ο  σαρακατσιάνικος  φλάμπουρας  στο  έθιμο  του  γάμου  όπως  θα  αποδείξουμε   παρακάτω  αναλύοντας  τον συμβολισμό  του  φλάμπουρα.


Ο φλάμπουρας από τον γάμο του Κώστα Μπεχτσή


 Ο  φλάμπουρας (51)  αποτελείται  από  το  κοντάρι  που  είναι  από  ξύλο  κρανιάς  η  αγριοτριανταφυλλιάς  διότι  είναι  πολύ  ανθεκτικά  ξύλα  για  να  έχει  συμβολικά  αντοχή  ο  γάμος. Στο  πάνω  μέρος  σχηματίζει  σταυρό  όπου  τοποθετούνται  τρία  κόκκινα  μήλα . Τα  τρία  μήλα  έχουν  τον  δικό  τους  συμβολισμό.

 Το  πρώτο  μήλο  συμβολίζει  την  γονιμότητα  που  είναι  απαραίτητη  για την  τεκνοποιία των  νεόνυμφων  . Το  μήλο  ως  σύμβολο  γονιμότητας  είναι  γνωστό  από  την αρχαία  ελληνική  παράδοση  διαχρονικά  και  ισχύει  για  όλους  τους  Έλληνες   έως  και  σήμερα. 

  Το  δεύτερο μήλο  συμβολίζει  τον  κτηνοτροφικό  νομαδικό  χαρακτήρα  του  τρόπου  ζωής  των  Σαρακατσιαναίων.  Μήλο  σημαίνει  το  πρόβατο .  Ο  Όμηρος  τα  πρόβατα  τα  αποκαλεί  μήλα (52). Οι  Σαρακατσιαναίοι έχουν  στο  λεξιλόγιο  τους  την  λέξη  μηλιώρα   που  σημαίνει  την  χρονιάρα  προβατίνα , είναι  μία  σύνθετη  ομηρική  λέξη (  μήλο + ώρα ),  μήλο =πρόβατο  και  ώρα = έτος . Ο  Όμηρος  αποκαλεί τον βασιλιά  της Κρήτης Μίνωα  εννεάωρο  ( εννέα + ώρα )διότι κάθε εννέα  χρόνια ( ώρες)  ανέβαινε  στο  όρος  Ίδη  και  έπαιρνε  εντολές  από  τον θεό Δία. Επίσης  οι  Σαρακατσιαναίοι  έχουν  και  μία  άλλη  λέξη   την  γαλαρομήλερη  που  σημαίνει  την  γαλακτοφόρα  μηλιώρα. Διαπιστώνουμε την κοινή  ποιμενική  ορολογία Ομήρου   και  Σαρακατσιαναίων. 

      Το  τρίτο  μήλο  συμβολίζει  τον  ήλιο. Η παράδοση  των  Σαρακατσιαναίων  είναι  μία  πανάρχαια  πρωτοελληνική  ηλιακή  παράδοση. Στην  αρχαιότητα  ο  ήλιος  αποκαλούνταν  και  Μήλοψ  εξ αιτίας  της  ομοιότητας  του  πύρινου  χρώματός  του  που  μοιάζει  με  το κόκκινο  μήλο. Οι  Σαρακατσιαναίοι  έχουν ένα σχέδιο  μοτίβο στις  φορεσιές τους  στα  υφαντά  τους  που  το  αποκαλούν  Μήλο  η  απλώς  Ήλιο. Είναι  ένα  αρχαιοελληνικό  σύμβολο ενός  σταυροειδούς  οκτάκτινου  ήλιου που  βρίσκουμε  σε  πολλά  αρχαιολογικά   ευρήματα. Την  καλύτερη  τεκμηρίωση  της  ταύτισης  της  έννοιας  της λέξεως  μήλο  με  τον  ήλιο  μας  την  δίνει  η  λέξη  χαμομήλι .  Όλοι  γνωρίζουμε  το  φυτό  ηλίανθο  που  μοιάζει  με  τον  ήλιο  γι  αυτό  έχει  και  αυτό  το  όνομα , πέρα  από  ότι είναι  φιλόμηλος(  φίλος  του  ήλιου ) διότι  ο  ηλίανθος  αγαπά  τον  ήλιο  και  στρέφεται  κατά  την  διάρκεια  της  μέρας  προς  τον  ήλιο.  Εκτός  από  τον  ηλίανθο  που  μοιάζει  με  τον  ήλιο  έχουμε  σε  μικρογραφία  ένα  άλλο  φυτό  που  μοιάζει  με τον  ήλιο το γνωστό  μας  χαμομήλι . Η λέξη  χαμομήλι  προέρχεται  από  την  αρχαία ελληνική  λέξη  χαμαίμηλον (  μήλο  + χάμαι = χαμηλά )  που  ερμηνεύεται  ως  ο  ήλιος  που  βρίσκεται  χαμηλά . 


Αριστερά μαρμάρινος λατρευτικός ισοσκελής σταυρός στην Κνωσσό 1.600 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου) και δεξιά προϊστορικός Ελληνικός ισοσκελής σταυρός σε σφραγιδόλιθο 5.000 π.Χ. (Σέσκλο Μαγνησίας)


   Στην  σημαία  του  φλάμπουρα  κυρίαρχο   σύμβολο  είναι  ο  ισοσκελής  σταυρός  που  συμβολίζει  τον  ήλιο . Ο  ισοσκελής  σταυρός είναι  ένα  πανάρχαιο  ηλιακό  σύμβολο  και  συμβολίζει  τον  θεό  Ήλιο – Δία  τον  Ύψιστο των  ηλιακών  ελληνικών  θεών. Η  προσέγγιση  που  κάνουμε  είναι  καθαρά  από  ιστορική και  αρχαιολογική  οπτική. Πλήθος  αρχαιολογικών  ευρημάτων  τεκμηριώνουν αυτή  την  άποψη. Υπάρχουν αρχαιολογικά  ελληνικά  ευρήματα με  ισοσκελείς  σταυρούς  από  την  Παλαιολιθική  εποχή  το  5.000 π.Χ  ; και   το 1.600 π.Χ.  της  Μινωικής  και  Μυκηναϊκής  εποχής. 

 Ο  ισοσκελής  σταυρός  στον  φλάμπουρα  έχει  καθαρά  αρχαία  ηλιακή  ελληνική  προέλευση  δεν  έχει  σχέση  με  τον  πολύ  μεταγενέστερο  χριστιανικό  σταυρό  ο  οποίος φυσικά  δεν  είναι  ισοσκελής  και  επιπλέον  υιοθετήθηκε  τον  4ο  αιώνα  μ.Χ  ως  χριστιανικό  σύμβολο .  Ανεξάρτητα  αν  σήμερα  κάποιοι  Σαρακατσιαναίοι  τον  ταυτίζουν με  τον  χριστιανισμό  λόγω  της  επικρατούσης  Θρησκείας ,  είναι  λαθεμένη  άποψη  διότι  δεν  εξυψώνουν  έτσι  τον  χριστιανισμό  αλλά  μικραίνουν την  ελληνική  παράδοση  έστω  και  ακούσια. 

  Επιπλέον  στον  φλάμπουρα  έχουμε   ως  δεύτερο  βασικό  σύμβολο  τον  πλάγιο  σταυρό  το  Χ. Επίσης  έχουμε  κεντημένους ηλιακούς  ρόδακες  που και  αυτοί  έχουν  αρχαία  ελληνική  ηλιακή καταβολή . Στο  φλάμπουρα έχουμε  ραμμένα  και  πρόσθετα  άλλα υλικά  τα  « Κολλήματα »  αυτά  είναι  διάφορες   κορδέλες  που  ανεμίζουν   συμβολίζοντας  τις  ακτίνες  του  ήλιου . Σημαντικά  σύμβολα  είναι και  οι  φούντες  που  το  σφαιρικό  σχήμα  τους  και  οι  ίνες  τους   συμβολίζουν τις  ακτίνες του  ήλιου  έχουν   καθαρά  ηλιακή  προέλευση. 


Βελέντζα πάνω σε άλογο με μήλο - ήλιο


   Για  την  ηλιακή  παράδοση των  Σαρακατσαναίων  θα  καταθέσουμε  και  ένα  άλλο  τεκμήριο.  Οι Σαρακατσιαναίοι  έχουν  κι ένα  άλλο  σχέδιο μοτίβο  στις  φορεσιές  τους  και  στα  υφαντά τους  και  στο  φλάμπουρα  το « φεγγάρι » . Φεγγάρια  αποκαλούν  οι  Σαρακατσιαναίοι  κάθε  είδους  γεωμετρικό  σχέδιο  που  στο  επίκεντρό  του  εμπεριέχει  τον  σταυρό .  Παίρνει  το  όνομά  του  από  το  ρήμα  φέγγω  = ακτινοβολώ και  όχι  από την  λέξη  φεγγάρι = σελήνη. Διότι  ο σταυρός  συμβολίζει  τον  ήλιο.  Η  Αγγελική  Χατζημιχάλη  (53) πολύ  εύστοχα  έχει  επισημάνει  αυτό  το  σχέδιο όπου  αποφαίνεται  για  την  αρχαία  ελληνική  ηλιακή  του  προέλευση.

  Διαπιστώνουμε  ότι   ο  σταυρός , το  μήλο  έχουν  ταυτόσημο ηλιακό συμβολισμό . 

   Να  επισημάνουμε   ότι  ο   Σαρακατσιάνικος  φλάμπουρας  έχει  καθαρά   αρχαία  ελληνική  προέλευση   δεν  έχει  καμιά σχέση  με  τα  πολύ  μεταγενέστερα  λάβαρα  του  βυζαντίου  που  πολλοί  θεωρούν  ότι  είναι  εξέλιξη  τους  . Πολλά  λάβαρα  του  βυζαντίου  έχουν  λατινική  προέλευση  και  άλλα  βαρβαρική  καταβολή   διότι  προέρχονται  από  τα   βαρβαρικά  μισθοφορικά  στρατεύματα  των  βυζαντινών  που  επί  αιώνες  βρίσκονταν  στην  υπηρεσία  των  αυτοκρατόρων  όπως  της  φρουράς των  Βησιγότθων  Βαράγγων   και  των  Ρώς.  Ούτε  οι  Σαρακατσιαναίοι  ούτε  το  σύμβολό  τους  ο  φλάμπουρας  γεννήθηκαν  επί  βυζαντίου   αλλά  έχουν   πολύ  αρχαιότερη  προέλευση . Απόδειξη  ότι  σε  τοιχογραφία  της  αρχαίας Ποσειδωνίας  απεικονίζονται  δύο   αρχαίοι  Έλληνες  οπλίτες  κρατώντας  ένα  είδος  φλάμπουρα  πανομοιότυπο με  τον  Σαρακατσιάνικο  και  χρονολογείται  τον  2ον  αιώνα  π.Χ.


Αρχαίοι Έλληνες οπλίτες κρατώντας φλάμπουρα (τοιχογραφία αρχαίας Ποσειδωνίας - 2ος π.Χ. αιώνας) 


  Αυτοί  που υποστηρίζουν  τέτοιες  απόψεις   είτε  έχουν  άγνοια  της  ιστορίας , είτε  κινούνται  εκ  του  πονηρού.

    Γνωρίζουμε  ότι  ο  ήλιος , της  Δικαιοσύνης  ο  νοητός  που  έγραψε  ο  ποιητής  ως  σύμβολο  υμνήθηκε  και  τραγουδήθηκε   εκφράζοντας  την  ελευθερία. Την  ελευθερία  που  για  μας  τους  Έλληνες  αποτελεί  την   υπέρτατη  αξία μας ,  από  την  αρχαιότητα  οι  Έλληνες   την  δόξασαν  και  πολέμησαν  γι  αυτήν  . Δεν  είναι  τυχαίο  ότι  ως  λαός   έχουμε  ως  Εθνικό  ύμνο   τον  Ύμνο  εις  την  Ελευθερία  και  μάλιστα  με  632 στίχους.

    Ο  φλάμπουρας  λοιπόν  είναι  ένα   σύμβολο  του  ήλιου  και  ως εκ  τούτου  είναι  και    σύμβολο  της  ελευθερίας  και  ως  τέτοιο  τον  κρατούσαν   ψηλά  οι  Σαρακατσιαναίοι .

   Οι  Σαρακατσαναίοι  ζώντας  ανυπότακτοι  στην  κυριολεξία  πάνω  στα  βουνά  ,  ποτέ  δεν  υποτάχθηκαν έστω  κι  αν  σκλαβώθηκε  η  πατρίδα  μας , είχαν  ανεπτυγμένο  το  φρόνημα  της  ελευθερίας  λάτρευαν  την  ελευθερία  γι  αυτό  πολέμησαν  με   πάθος  γι  αυτή  κρατώντας  τον  φλάμπουρα .  ο  φλάμπουρας  έγινε  σημαία  των  κλεφτών  γι  αυτό  και  πολλές  από  τις  σημαίες  τα  μπαϊράκια  που  σήκωσαν  οι  επαναστάτες  μοιάζουν  με  τον  Σαρακατσιάνικο  φλάμπουρα.

Τον  φλάμπουρα  τον  τραγουδούσαν  τον  χόρευαν  και  τον  κρατούσαν  πάντα  ψηλά ,  και  όταν  σταματούσε  ο  χορός  τον  έμπηγαν ψηλά  στην  δεξιά  μεριά  της πόρτας  ( ρούγας  εκ  του  ομηρικού  ρώξ )   και  από  τον  ξανάπαιρναν  για  να  συνεχίσουν  τον  χορό .  Θεωρούνταν  ασέβεια  να  τον  αφήσουν  χαμηλά   ήταν  το  ιερό  τους  σύμβολο .

    Ο  συγγραφέας  Στέφανος Γρανίτσας  (54)  αποκαλεί  τους  Σαρακατσιαναίους  ως  τους  «  καταλαγαρότερους  Έλληνες  »   είναι  μεγάλη  τιμή  ένας  τέτοιου  είδους χαρακτηρισμός .  Γι αυτό   αυτοί  οι  καταλαγαρότεροι  Έλληνες  οι  Σαρακατσιαναίοι  είχαν  το  καταλαγαρότερο   ελληνικό   σύμβολο της  ελευθερίας τον  φλάμπουρα  που  είναι  φορέας   μίας  πανάρχαιας  ελληνικής ηλιακής παράδοσης.

Μόλαρης  Βασίλειος

Συγγραφέας - ερευνητής .

Δάσκαλος  και  Διεθνής Διαιτητής  Taekwondo.



Το ψίκι-στράτευμα του γαμπρού, στο γάμο του Κώστα Γίδαρου στην Παλιά Σερβία το 1935 


  

Βιντεοπαρουσίαση του Βασίλη Μόλαρη για τον Φλάμπουρα


 ● ● 

  

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ  

 

1.            Μόλαρης  Βασίλης : Σαρακατσιάνοι  οι  αρχαιότεροι Έλληνες ;   άρθρο  στο  περιοδικό  Τετρακτύς Αείγνητος  στα  τεύχη   7  και  8  (1996)  Θεσσαλονίκη.

2.            Επίσης σχετικά με  το  θέμα είναι  και τα δύο  αξιόλογα βιβλία  του  Κατσαρίκα  Ζήση   « Οι  Πρωτοέλληνες Σαρακατσάνοι » Ξάνθη   2017  και    «Σαρακατσάνοι  ,  όταν  μιλάει το  σώμα». Ξάνθη  2018  

3.            Πολλές  φορές  ορισμένοι  από  άγνοια  μπερδεύουν  τους ελληνόφωνους νομάδες  Σαρακατσιαναίους  με  τους δίγλωσσους  λατινόφωνους  ημινομάδες  Βλάχους Αρμάνους . Σύγχυση  έχει  προκαλέσει   στο  αναγνωστικό   κοινό  το  βιβλίο του  Γιώργη  Έξαρχου  « Σαρακατσάνοι »  2005 εκδόσεις Οδυσσέας ,  όπου  αναφέρει  ότι  οι  Σαρακατσάνοι  είναι  εξελληνισμένοι  γλωσσικά   Αρμάνοι .Άποψη  που  ταυτίζεται  με  τις  απόψεις  της  Ρουμάνικης  προπαγάνδας  για  το  Κουτσοβλάχικο  ζήτημα , μιας  και  έχει  σπουδάσει  ο  Έξαρχος  με  υποτροφία  στο  Βουκουρέστι  πρέπει  να  μας  προβληματίσει . Για  την  ελληνογλωσσία   των  Σαρακατσιαναίων  κατατοπιστικό  είναι  το  δίτομο   έργο  του πρώην  αντιπροέδρου  της   Βουλής  Κατσαρού  Νικόλαου :  ΟΙ  Αρχαιοελληνικές  Ρίζες  του  Σαρακατσάνικου  Λόγου. Τόμος  Α  και  Β  Αθήνα  , 1995.  Ο καθηγητής  ανθρωπολογίας  Άρης Πουλιανός θεωρεί  τους  Σαρακατσιαναίους  ως  τους  πρωτολαλούντες  την ελληνική  γλώσσα  , διαβάζουμε  από  τα  πρακτικά  του Συνεδρίου  Σερρών από  την  ανακοίνωσή  του  στην  σελίδα 24 « Για  μας οι Σαρακατσάνοι της  πρωτοχάλκινης  εποχής είναι που  κατέχουν  και  πρώτοι μιλούν την ελληνική και  με  τις  διαρκείς μετακινήσεις τους στον  ελλαδικό  κορμό , ενεργούν σαν  φορείς  διαδίδοντας τη  γλώσσα  τους »

 

4.            Πρακτικά  Ιστορικής  Λαογραφικής  Ημερίδας  για  τα  Άγραφα .  στο Μπελοκομήτη  Αγράφων 2-7-1995.  Σελίδα   64

5.            Πουλιανός  Άρης .  Σαρακατσάνοι, ο  αρχαιότερος  λαός  της  Ευρώπης.                 Έκδοση  Ανθρωπολογικής  Εταιρείας  Ελλάδος .1993  Σελίδα  146

6.            Χατζημιχάλη  Αγγελική  :   Σαρακατσάνοι    (δύο  τόμοι ),  Αθήνα  1957 

7.            CarstenHoeng (Κάρστεν Χένγκ): Οι Σαρακατσάνοι ,μία ελληνική νομαδική  φυλή . Έκδοση της Αδελφότητας Σαρακατσαναίων  Ηπείρου , Ιωάννινα 2006.

8.            ArisPoulianos , Saracatsani  the  most Ancient People in  Europe. Chicago  1976

9.            Θουκυδίδης : Ιστορίαι  ,  βιβλίο Α,2

10.         Σοφοκλής :  Οιδίπους Τύρρανος ,  στίχοι 1133-1139.

11.         Πίνδαρος :   Νεμεονικοί  ,  IV,52-53

12.         Ηρόδοτος : Ιστορίαι  Ι,56

13.         Στράβων : Γεωγραφικά ,   βιβλίο VII ,  κεφ 6ο

14.         Αρριανός :  Αλεξάνδρου  Ανάβασις VII,9

15.         Θεόκριτος :  Ειδύλλια.

16.         Θεοχάρης Δημήτριος    Αυγή  της Θεσσαλικής  Προϊστορίας . Βόλος  1967

17.         Δάκαρης  Σωτήρης : Η κτηνοτροφία στην  αρχαία Ήπειρο. Ιωάννινα  , 1976

18.         Πουλιανος Άρης  Πρακτικα  Συνεδρίου  Σερρων   σελίδα  23.

19.         Αριστοτέλης :   Πολιτικά ,  Ι, 1256b , 1-5.

20.         Γκιόλιας  Μάρκος : Ιστορία  της  Ευρυτανίας στους  Νεώτερους  χρόνους                (  1393-1821) .     Εκδοση  Πορεία Αθηνα  1999

21.         Αρσενίου Λάζαρος :Τα Τσελιγκάτα . Έκδοση  ΠΑΣΕΓΕΣ  1972 .    Αθήνα.     Σελίδα 13

22.         Παυσανίας :  Ελλάδος  Περιήγησης  ,   Χ,4,1

23.         Μουτσόπουλος  Νικόλαος   καθηγητής αρχιτεκτονικής   στο                          Πρακτικά Συνέδριου Σερρών.   Σελίδα 127

24.         BranislavKojicStaragroadsca I  seoskaarchitektura .   Beograd  1949.

25.         Περιοδικό « Σαρακατσάνικη  Επιστολή » τεύχος 12  Αύγουστος 1996. Μόλαρης Βασίλειος : Η Πανάρχαια Καταβολή της Περίκεντρης  Κατσουλοκαλύβας των  Σαρακατσαναίων . σελίδα 6  « Το ότι  οι  Σαρακατσιαναίοι  κατοικούν σε  κατσουλοκάλυβα  αυτό  έπαιξε  ρόλο  στο  δεύτερο  συνθετικό  του  ονόματός  τους  να  ονομαστούν  και  Κατς(ουλ)ιάνοι  δηλαδή  καλυβήτες . Σάρα =( σάρες = ψηλά βουνά  και σάουρα < άρουρα δηλαδή γηγενής , ορεισίβιος αυτόχθων ) +Κατσιάνοι. 

26.         Ονομάστηκαν  Σάρα+Κατσιάνοι   δηλαδή  αυτόχθονες  καλυβήτες .  Σαρακατσιαναίοι   με  την  αρχαία  κατάληξη  -αίοι . Ένας  πρωτοελληνικός  λαός  που  δε  θα  μπορούσε  παρά  να  έχει  ένα πανάρχαιο  ελληνικό  όνομα που  προέρχεται  από  την  σύνθεση  στοιχείων  του  πανάρχαιου  βίου  τους.»

27.         Κομνηνή  Άννα  :   Αλεξιάς .

28.         Πρακτικα  1ου  Διεθνούς Συνεδρίου Σαρακατσανάιων  Ελλάδος  και   Διασποράς ,  9-10 Μαρτίου  1996   Πολεμικό  Μουσείο , Αθήνα.                                   Μόλαρης Βασίλειος : Οι Σαρακατσαναίοι των  Σκοπίων .  Σελίδες  121  -127.

29.         Αριστοτέλης :   Πολιτικά ,  Ι, 1256b , 1-5. 

30.         Γκιόλιας  Μάρκος : Ιστορία  της  Ευρυτανίας στους  Νεώτερους  χρόνους        (  1393-1821) . Εκδοση  Πορεία Αθηνα  1999

31.         Θουκυδίδης :  Ιστορίαι , ΙΙΙ, 94    « Το γαρ έθνος  μέγα μεν είναι των  Αιτωλών και  μάχιμον »   και  «Το δε σιδηροφορείσθαι τούτοις τοις ηπειρώτας από  τας παλαιάς ληστείας  εμμεμήνηκεν »

32.         Ευριπίδης :  Φοίνισσαι  139-140   « Σακεσφόροι  γαρ  πάντες Αιτωλοί  λόγχαις  τα΄ακοντηστήρες  ευστοχότατοι  »

33.         Έφορος :  Απόσπασμα  ,  15    « ..υπό των  Αιτωλών  ευρυμένον  το  της  σφενδόνης είδος »

34.         Όμηρος  ,  Ιλιάδα   Λ/132

35.         Σουδα : ΕλληνικόνΛεξικόν    έκδοση   Γεωργιάδη.

36.         Ησυχίου του  ΑλεξανδρέωςΛεξικόν .Εκδοση Γεωργιάδη  1995 Αθήνα

37.         Αριστοτέλης ,  Απόσπασμα 131 (  FHG ,2,6,147 )    « Ευρυτάνας   …παρ΄οίς  είναι  μαντείον  Οδυσσέως  »

38.         Απολλόδωρος , Επιτομή , VII,70   « Οδυσσέα  δε  εις  Αιτωλίαν  προς  Θόαντα Ανδραίμονος  παραγενόμενον  την  τούτου θυγατέρα  γήμαι  καταλίποντα  παίδα  Λεοντόφονον εκ  ταύτης  γηραίον  τελευτηται »

39.         Γκιόλιας  Μάρκος : Ιστορία  της  Ευρυτανίας στους  Νεώτερους  χρόνους ( 1393-1821) . Εκδοση  Πορεία Αθηνα  1999.  Σελίδα  31

40.         Κασομούλης Νικόλαος :  Στρατιωτικά  Ενθυμήματα 

41.         Λαμπρινός  Γ : Το Δημοτικό  Τραγούδι .  Σελίδα  16  « Πλάι στα  καθαρά  μισθοφορικά  σώματα με  τους  Ακρίτες ένα  είδος αρματολοί της  βυζαντινής εποχής , ζει και  πολεμάει  μία  άλλη  πολυάριθμη  κατηγορία  λαϊκών  αγωνιστών, οι απελάτες ένα είδος  κλέφτες η αντάρτες της ίδιας  εποχής »

42.         Λαμπρινός  Γ : Το Δημοτικό  Τραγούδι .  Σελίδα  16    « Οι απελάτες είναι  οι  γνησιότεροι  η γνησιότερη λαϊκή  αγωνιστική  δύναμη  της  βυζαντινής  εποχής με  ανεβασμένο  το  αίσθημα  της  τοπικής  ανεξαρτησίας  και  της  λαϊκής  λευτεριάς και  με  ισχυρή  τη  διάθεση  της  πάλης κατά  των  ντόπιων  φεουδαρχών –στρατηγών του  βυζαντίου  είτε  όποιου  άλλου  τυρράνου. Δεν  υπάρχει  μια  αυστηρή διαχωριστική  γραμμή ανάμεσα  στους  απελάτες και  στους  ακρίτες , αφού  τα  περάσματα  των  πολεμιστών  από  το  ένα  σώμα  στο  άλλο  είναι  συχνά ,  απαράλλαχτα  όπως  με  τους  κλέφτες και τους αρματολούς  της  τουρκοκρατίας»

43.         Ο  μακεδονομάχος  αγωνιστής  Κ.Ι.Μαζαράκης – Αινιάν  γράφει  στο  βιβλίο  του Ο Μακεδονικός  Αγών , ( Θεσσαλονίκη 1963)  στην  σελίδα 54  τα εξής             « Εις  τους  Σαρακατσάνους  λοιπόν είχομεν  απεριόριστον  εμπιστοσύνην .Αυτούς  εχρησιμοποιήσαμεν  ως  πρώτα  γιατάκια και  εις  το  Βέρμιον  και  εις το  Μορίχοβον »  και  στην  σελίδα  96  αναφέρει  γράμμα  του  προξένου  Κορομηλά  προς  αυτόν  που  έγραφε  «….όπως  εσείς  οι  ίδιοι ενεργήσεται  παρά τους  εκεί  Σαρακατσάνους  δια  να  έχετα  ανθρώπους  ιδικούς  σας ».  Επίσης  στο πόνημα  που  έγραψε  ο  Α.Κ.Ανεστόπουλος   Μακεδονικός  Αγών 1903-1908 , Θεσσαλονίκη 1969  στον  2ο τόμο  στη  σελίδα 362  γράφει  τα  εξής : « Όλοι  οι κτηνοτρόφοι  Σαρακατσαναίοι  άνδρες , γυναίκες , και  παιδιά  κατά την περίοδο του Μακεδονικού  Αγώνα  ειργάσθησαν  πολυτρόπως  ενισχύσαντες τα  ελληνικά  αντάρτικα σώματα ως τροφοδότες ,οδηγοί  αλλά και ως ένοπλοι.»

44.         Alfred  PhilipsonThessalien und Epirus .  Berlin  ,  1897.  Σελίδα  392.

45.         Βακαλόπουλος  Απόστολος :Ιστορία  του  Νέου  Ελληνισμού.

46.         Χατζημιχάλη  Αγγελική  :   Σαρακατσάνοι ,  Αθήνα  1957

47.         Φωτιάδης Δημήτριος :Καραϊσκάκης   Εκδόσεις  Ζαχαρόπουλος  1995 Αθήνα

48.         Κουτσοκώστας Ιωάννης :   Οι  Σαρακατσάνοι  στους  αγώνες  του  έθνους .                   Έκδοση   Π.Ο.Σ.Σ , Θεσσαλονίκη  2015

49.         Πλούταρχος  :   Θησεύς  .   Εκδόσεις   Κάκτος

50.         Αγραφιώτης Γεώργιος :Οι Σαρακατσιαναίοι των Αγράφων ,1994  σελίδα  257

51.         Μακρής  Ευριπίδης :Τραγούδια Σαρακατσάνικα . 2000  Ιωάννινα

52.         ΜόλαρηςΒασίλειος .Τσάμικος  η  Κλέφτικος και Σαρακατσάνικη  Παράδοση. Εφημερίδα « Ηχώ  των  Σαρακατσαναίων » Α.Φ 71  Μάιος – Ιούνιος 1999

53.         Μόλαρης  Βασίλειος . Ο  Φλάμπουρας .Περιοδικό Τετρακτύς Αείγνητος , τεύχος 11 (  1997 )  Θεσσαλονίκη

54.         Όμηρος.   Ίλιάδα Ι/406,  Κ/ 485,  Ψ/ 149  Οδύσσεια   ι/237, ι/ 438, κ/ 85,         λ/ 4 ,  λ/ 219,  φ/ 21-22.

55.         Χατζημιχάλη Αγγελική  . Σαρακατσάνοι  τόμος  Β  σελίδα  435  «  Φεγγάρια  λένε και  τους  τετράφυλλους η  τετράχτινους  σταυρούς που  κι  αυτοί  μας  φέρνουν  και πάλι  το  σχήμα  του  κύκλου. Οι  σταυροί αυτοί  διαμορφώνονται  σε  ρόδακες με  πολλά  περισσότερα  φύλλα  η  γεωμετρικούς  ρόδακες  που  τους  λένε  και  πάλι  φεγγάρια .  Φεγγάρια  όμως  λένε  και  τους  χιαστί  σταυρούς.»

56.         Γρανίτσας  Στέφανος : Τα  άγρια  και  τα  ήμερα  του  βουνού  και  του λόγγου.    Αθήνα  , 1923 

 

 ● ● 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

ΑγραφιώτηςΓεώργιος : Οι  Σαρακατσιαναίοι  των  Αγράφων.  Αθήνα  ,  1994

Alfred  PhilipsonThessalien und Epirus .  Berlin  ,  1897

Απολλόδωρος :   Επιτομή

Αριστοτέλης :   Αποσπάσματα

Αριστοτέλης    Πολιτικά

Αρσενίου Λάζαρος : ΄Τα  Τσελιγκάτα .  Έκδοση  ΠΑΣΕΓΕΣ  1972 . Αθήνα.

Βακαλόπουλος  Απόστολος :Ιστορία  του  Νέου  Ελληνισμού.

BranislavKojicStaragroadsca I  seoskaarchitektura .   Beograd  1949.

CarstenHoeng    Les SaracatsansunetribunomadeGreque.   Paris ,

Copenhague  1925

CarstenHoeng  (  Κάρστεν Χένγκ : Οι  Σαρακατσάνοι , μία  ελληνική  νομαδική  φυλή . Έκδοση της Αδελφότητας Σαρακατσαναίων  Ηπείρου , Ιωάννινα 2006.

Γκιόλιας  Μάρκος : Ιστορία  της  Ευρυτανίας στους  Νεώτερους  χρόνους  (  1393-1821) . Εκδοση  Πορεία Αθηνα  1999

Γρανίτσας  Στέφανος : Τα  άγρια  και  τα  ήμερα  του  βουνού  και  του λόγγου.  Αθήνα  , 1923

Δάκαρης  Σωτήρης : Η κτηνοτροφία στην  αρχαία Ήπειρο. Ιωάννινα  , 1976

Ευριπίδης  :  Φοίνισσαι

Έφορος  :  Ηρακλειδών  Κάθοδος

Έφορος  :  Αποσπάσματα

Ησύχιος : Ησυχίου του  ΑλεξανδρέωςΛεξικόν .Εκδοση Γεωργιάδη  1995 Αθήνα.

Θεόκριτος :  Ειδύλλια

Θεοχάρης  Δημήτριος    Αυγή  της Θεσσαλικής  Προϊστορίας . Βόλος  1967

Θουκιδίδης :  Ιστορίαι

Κατσαρίκας  Ζήσης :   Οι  Πρωτοέλληνες  Σαρακατσαναίοι .  Ξανθή   2017

Κατσαρίκας  Ζήσης :  Σαρακατσάνοι , Όταν  μιλάει  το  σώμα  .  Ξάνθη   2018

Κατσαρός  Νικόλαος :  ΟΙ  Αρχαιοελληνικές  Ρίζες  του  Σαρακατσάνικου  Λόγου. Τόμος  Α  και  Β  Αθήνα  , 1995

Κασομούλης Νικόλαος :  Στρατιωτικά  Ενθυμήματα 

Κομνηνή  Άννα  :   Αλεξιάς.

Κουτσοκώστας Ιωάννης :   Οι  Σαρακατσάνοι  στους  αγώνες  του  έθνους .                   Έκδοση  Πανελλήνιας  Ομοσπονδίας  Συλλόγων  Σαρακατσαναίων  Π.Ο.Σ.Σ , Θεσσαλονίκη  2015

Λαμπρινός  Γ : Το Δημοτικό  Τραγούδι . 

Μακρής  Ευριπίδης :Τραγούδια Σαρακατσάνικα . 2000  Ιωάννινα . Έκδοση Πανελλήνιας Ομοσπονδίας  Συλλόγων  Σαρακατσαναίων .

Όμηρος     Ιλιάδα

Όμηρος    Οδύσσεια.

Παυσανίας :  Περιήγησης  Ελλάδος .  Εκδόσεις  Κάκτος.

Πλούταρχος  :   Θησεύς  .   Εκδόσεις   Κάκτος.

ΠουλιανόςΆρης :  ArisPoulianos , Saracatsani  the  most Ancient People in  Europe. Chicago  1976

Πουλιανος   Άρης  :   Σαρακατσάνοι, ο  αρχαιότερος  λαός  της  Ευρώπης.                 Έκδοση  Ανθρωπολογικής  Εταιρείας  Ελλάδος . 1993  Αθήνα.

Πρακτικά  Συνεδρίου  Σερρών . Σαρακατσάνοι , Ένας  Ελληνικός Νομαδικός κτηνοτροφικός  Πληθυσμός   1-3 Οκτωμβρίου 1983 .  Αθήνα  1985

Πρακτικα  1ου  Διεθνούς Συνεδρίου Σαρακατσανάιων  Ελλάδος  και   Διασποράς ,  9-10 Μαρτίου  1996   Πολεμικό  Μουσείο , Αθήνα.

Σουδα : ΕλληνικόνΛεξικόν    έκδοση   Γεωργιάδη.

Σοφοκλής:    Οιδίπους  Τύρανος

Φωτιάδης  Δημήτριος :   Καραϊσκάκης   Εκδόσεις  Ζαχαρόπουλος   1995 Αθήνα 

Χατζημιχάλη  Αγγελική  :   Σαρακατσάνοι    (δύο  τόμοι ),  Αθήνα  1957

 

● ● 


Το άρθρο του Βασίλη Μόλαρη έχει δημοσιευθεί τον Ιούνιο του 2021 και στο περιοδικό ΄΄ΤΡΙΤΟ ΜΑΤΙ΄΄, σε δύο συνέχειες (τεύχη 300 & 301) και έχει δεχθεί πολύ καλές κριτικές από το αναγνωστικό κοινό.