ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ

Τα Χριστούγεννα των Σαρακατσάνων

Αφήγηση της Γιαννούλας Κυριάκου (1924-2011) απο τη Διαλαμπή Ροδόπης

του εγγονού της Δημήτρη Κυριάκου

      Γεννέθ’κα στ’ς 18 Γεναριού το 1924 στο Σουφλάρι (Ασκηταί Ν.Ροδόπης). Το καλοκαίρι έβγαιναμαν στο Μπόζντα και το χειμώνα πότε στο Σουφλάρι και πότε στα Παγούρια όπου και κατοίκησαμαν το 1950.

.

      Εμείς εκιά τα χρόνια τ’ς κράτ’γαμαν ούλες τ’ς νηστείες από μ’κρά, έτσι και τα χριστούγεννα νήστευαμαν ουλ’ τ’ νηστεία. Πριν απ’τα Χριστούγεννα νια δυο μέρες πάν’γαν ο κόσμος στα παζάρια και έπαιρναν καρούμπες(χαρούπια), λιπιπιά (στραγάλια με επικάλυψη καραμέλας), ζαχαράτα, φρούτα κι άλλα πέρα δώθε, κρασί, ρακί για να κερνάν τα χριστούγιννα τ’ς τρανοί και τα παιδάκια π’ πέρναγαν κι ευκιόνταν. Οι γ’ναίκες μάζωναν τα κονάκια έφκιαναν πίτες και τ’Χριστόκλουρα, τ’ζύμωναν σαν κλούρα και τν’κένταγαν με δυό πιρούνια κοντά σάρωναν, καθάρ’ζαν τ’ βάτρα κι άναβαν φωτιά, αυτήν τ’ φωτιά, δεν τ’ ζήβαγαν ως τα Φώτα· κοντά γύρναγαν και ν’ πυροστιά απίστομα κι έρ’χναν αλάτι, έπαιρναν ένα παλιουράκι και το κρέμαγαν στ’ ρούγα απ’το κονάκι. Αυτά τα ‘φκιαναν για να σκιάζονται τα παγανά, τ΄αλάτι το ‘ρ’χναν στ’ φωτιά για να σκάει και να προγκάν και να φεύγουν. Το παλιουράκι το ‘βαναν για να αγκυλώνονται και να μην μπαίνουν στο κονάκι· έπερναν κι ένα κομμάτι τράιο ύφασμα και το ‘καιγαν λίγο λίγο στ’ φωτιά. Αυτά γένονταν ως τα Φώτα ‘πό ‘φευγναν, κοντά σκέπαζαν και τα ‘κονίσματα μ’ ένα μαντήλι κι άναφταν το θυμιατό. Εμείς ν’ παραμονή μαζώνομασταν κοπαδάκια κοπαδάκια, όπως θα πάν’γαμαν ν’ άλλη την μέρα, να κάνουμ’ αρνιά κατσίκια και πάν’γαμαν και μάζωναμαν τα πριτσιατσίκια, κάτι κλαράκια ήταν μ’ αγκαθάκια. Ν’ άλλη ν’ αυγή πάνγαμαν στ’ς ικκλησιές, όπ’ είχε σ’μα εκκλησιά κι μεταλάβαιναμαν, γκζανια, γ’ναίκες, γερόντοι κι κηχαϊάδες. Οι άλλοι οι άντρες π’ τ’ς ήταν στα πρότα δεν μπόρ’γαν να κοινωνήσουν γιατί είχαμαν και το γέννο. Σ’ν εκκλησιά πάν’γαμαν αλλαμένοι όλοι με καλές αλλαξές, οι ν’φάδες έβαναν τα γκουμπέδια και τ’ς κοπτσιές με τ’ αλύσια. Σε πολλά χωριά δε μας ήθελαν, άκ’γαμαν έλεγαν κι άλλοι Σαρακατσάνοι, τ’ς έδιωχναν ή δεν τ’ς άφ’ναν να κοινωνήσουν οι χωριανοί κι αφού κοινώναγαν αυτοί, στο τέλος κοινώναγαν κι θ’κοί μας.

Γάμος Γιαννούλας και Θεόδωρου Κυριάκου - Διαλαμπή 1953

Μια βολά ‘μολόγαγ΄η βαβά μ’ η Φλώραινα, πάει ένας γέροντας να κοινωνήσει, δεν είχε πάει κανιά βολά σ’ εκκλησιά, πήρε τ’ άλογο και πάει στο χωριό, εκεί π’ πάει μπαίνει μέσα και γλέπει τον κόσμο, είχαν άλλος ένα, άλλος δυο σαμάρια στο κορμί, ένα παν’ τ’ άλλο. Μαναχά τα παιδάκια δεν είχαν, βγαίν’ όξω και βγάν’ το σαμάρι απ’ τ’ άλογο και το βάν’, μπαίν’ πάλι μέσα κι έκατσε σε νια άκρη. Τον γλέπουν οι χωριανοί και λέν’ τ’ παπά, ένας βλάχος στ’ν πόρτα στέκεται κι έχει ζωμένο το σαμάρι· παένει ο παπάς και τ’ λέει: «Παιδί μ’ τι το ‘βαλες το σαμάρι;» και τ’ λέει ο γέροντας «Παπά μ’ ούλ’ έχετε, άλλος ένα, άλλος δυο, εσύ τρία, ένα πάν’ τ’ άλλο, τι σε πείραξα εγώ;», «Παιδί μ’» τ’ λέει «δεν έχουμε σαμάρια, τς αμαρτίες μας γλέπ’ς. Πάνε πίσω παιδί μ’ και ζήσε όπως έζγες, εσύ είσαι κοινων’σμένος απ’τον Θεό». Γύρ’σε κοντά κι αυτός πίσω και μολόγαγε.

Η Γιαννούλα Κυριάκου

      Όντα γύρναγαμαν απ’ ν’ εκκλησιά, μαζώνομασταν μπ’λούκια μπ’λούκια κι έπαιρναμαν τα κονάκια ένα ένα, σ’ όλα πάν’γαμαν, και σε φτωχοί και σε πλούσιοι. Οι παρέες απ’ μαζώνομασταν ήταν και πιδιά και κορίτσια, μέχρι 10-12 χρονών τα παιδια κι μεις τα κορίτσια μέχρι τα 10, κοντά αντρέπομασταν. Στ’ς παρέες ήμασταν σόι, αδέρφια, πρωτοξάδερφα, δεν πάν’γαν έτσι φίλοι να κάμουν αρνιά κατσίκια. Έπαιρναμαν τα τρουβάδια μας, κάτι κιντ’σμένα τρουβαδάκια με σταυρό, τα παιδιά έπαιρναν εκιά απ’το σκολιό, εμείς είχαμαν αλλιώτ’κα με φούντις, έπαιρναμαν κι τα πριτσιτσίκια και πάν’γαμαν στα κονάκια, σε ούλα τα κονάκια και στ’ς φτωχοί και στ’ς πλούσιοι. Μας καρτέρ’γαν οι ν’κοκυρές, είχαν ψωνίσει απ’ τα παζάρια και μας καρτέρ’γαν, αλλού πολλοί μας χαίρονταν οι γερόντοι κι βαβές. Όντα έφταναμαν στ’ ρούγα απ’το κονάκι μας, ήγλιπ’ η ν’κοκυρά, έβγαινε όξω και τ’ς φίλ’γαμαν το χέρι κι τ’ς έλεγαμαν «Θεια να σας βοηθάει η σημερ’νή, καλά Χριστούγεννα» και τέτοια. Κοντά έμπαιναμαν μέσα φίλ’γαμαν κι τα χέρια απ τ’ς γερόντοι ή απ’ τ’ς άντρες αν τ’ς ήταν στο κονάκι κι εφκιόμασταν. Μας πείραζαν οι γερόντοι κι μας έλεγαν «Α κάτστε τώρα κάτω να παίρουν οι πρατίνες τ’ αρνιά». Τότε γένναγαν τα πρότα και τ’ αντέτι αυτό τ’ς πλιότερες τ’ς ευκές τ’ς είχε για τα κοπάδια· αυτό ήταν το βιο μας. Καθόμασταν κάτω και πάντα ξεκίναγε να ανακατώνει τ’ φωτιά κορίτσι, για να γεννάν θελ’κά αρνιά. Όντα κάθομασταν, δεν καθόμασταν στα γόνατα, σταυροπόδι μαναχά, αρχίναγαμαν κι έλεγαμαν:

Αρνιά κατσίκια πλαράκια

Ν’φάδες γαμπροί πιδιά κουρίτσια

Γρόσια δύναμ’ γεια κι απούλα τα καλά

Και το χρόν’ καλύτερα

      Όντα ανακάτωναμαν τ’ φωτιά τα λέγαμαν αυτά κι έπρεπε τα κλαράκια να σκαν, άμα δεν έσκαγαν έλεγαν δε θα γεννήσουν καλά τα πρότα, γιατί παραγκώμιαζαν το σκάσ’μο με το βέλασμα απ’ τ’ αρνιά, κοντά σαν τελείγωναμαν, σ’κώνομασταν ορθοί κι έρθονταν η ν’κοκυρά κι μας έβανε στα τρουβαδάκια καρούμπες, σύκα, λιπιπιά, ό,τι είχε η κάθε μίνια, καμπάκικες καραμέλες, ζαχαράτα, τέτοια. Θ’μόμαι νια βολά ήμασταν το χειμώνα στο Σουφλάρι, ήταν μίνια γριγιά κι έβανε το χέρι στον τρουβούλη κι μας έβανε λιπιπιά κι διάλε’ε με το χέρι κι έπαιρνε τ’ς καρούμπες να τ’ς φάει. Ημείς αντρέπομασταν να τ’ς πούμε, αλλά κάτι πιδάκια τ’ς έλεγαν «Ε βαβά άφτα κάτ’ αυτά». Παράδες δε μας έδωναν, ε κανιά  βολά μαναχά αν ήταν νονός καένας έδωνε στ’ αδεξιμίδ’ έτσι για τ’ αντέτι. Κοντά τ’ς φίλ’γαμαν πάλι τα χέρια τ’ς καλησπέραγαμαν κι πάν’γαμαν στ’ άλλα τα κονάκια. Το μεσ’μέρι ύστερα έπαιρναν πέρα οι κηχαϊάδες τα κονάκια τραγ’δώντα κι έμπαιναν έλεγαν τρία τέσσερα τραγούδια κι τ’ς κέρναγαν ρακί ,κρασί ,μπάμπες, λουκάν’κα, πίτα κι έφευγναν. Πέρναγαν απ’ούλα τα κονάκια κι αυτοίν κι κερνιώνταν απ’ ολ’νούς. Ήταν αντροπή να αρνηθούν κέρασμα από ν’κοκυρά κι ας ήταν φτωχιά η γριγιά.

Τα τραγούδια π’ έλεγαν ήταν:

Απόψε στο σπιτάκι μου ν’ είχα χαρά μεγάλη

Τον άγγελό μου γιόρταα και το Χριστό δοξάζω

και την κυρά την Παναγιά πολύ την προσκυνάω

Να μου χαρίσει τα κλειδιά, κλειδιά του παραδείσου

Έλεγαν και:

Καλώς μας ήρθε η σημερ’νή με τον καλό τον χρόνο

κάνει τους νιους και χαίρονται, γερόντοι και γελάνε

κάνει και τα μικρά παιδιά ν’αρνιωντ’ από τις μάνες

κάνει και ‘να τουρκόπουλο ρωμιός θέλει να γένει

μπαίνει, βγαίνει στην εκκλησιά και το σταυρό του κάνει.

Και:

Φίλοι μ’ καλώς τον ήβραμαν αυτόν τον νοικοκύρη,

με τα γλυκά του τα κρασιά με τα ‘μορφα του λό’ια,

φάτε και πιείτε φίλοι μου χαρείτε να χαρούμε,

τούτον το χρόνο τον καλό τον άλλο ποιος τον ξέρει.

Δεν το θ’μάμαι παρακάτ’.

      Κι άλλα πολλά έλεγαν. Όντα έμπαιναν μέσα, τ’ς φίλ’γαν οι ν’φάδες τα χέρια, έπαιρναν χέρια και με τ’ς άντρες και κάθονταν καταΐ, κοντά τ’ς κέρναγαν κι έφευγναν. Το βράδυ ύστερα έρχονταν κι τζομπάν’δες και μαζώνομασταν σε ένα δυο κονάκια και γλένταγαμαν, όπως γένονταν στα γκουρμπάνια, καμπόσοι έσφαζαν κι αρνί και το ‘φκιαναν γκουρμπανίσιο. Στο θ’κό μας το Οτζιάκι έσφαζε ένας ξάδερφος τ’ πατέρα μ’ Μπάτζιος.

      Ν’ Πρωτοχρονιά ύστερα σ’κώνομασταν αχάραγα, έβγαιναν οι άντρες όξω και βασίλευαν τα τ’φέκια. Τ’φέκαγαν τρεις βολές κατ’ τον αρανό, οι γ’ναίκες έφκιαναν τ’ βασ’λόκλουρα, τ’ βασ’λόκλουρα δεν ν’ έτρωγαμαν, ν’ έφκιαναμαν γκουγκβάλα, ν’ έτριβαμαν σε χαψές, κοντά έβαναμαν στο ντ’γάνι βούτυρο ή λίγδα, το λιώναμαν κι έρ’χναμαν μέσα το ψωμί, λίγο τυρί και κόκκινο πιπέρι. Νια θεια μ’, Δημήτραινα Μπανιώταινα, έβανε και νια χλιριά ζάχαρη. Κοντά έβαναμαν σ’ ένα ταψί ένα στεφάνι για μαντρί, ένα φλουρί, ένα φύλλο κι ένα ξύλο, έρ’χναμαν αουπάν’ τ’ γκουγκβάλα και ν’ ίσιαζαμαν. Όταν ξημέρωνε καλά, ξεσκέπαζαμαν τα ‘κονίσματα και  κάθομασταν να φάμε τ’ γκουγκβάλα ούλ’ η φαμπ’λιά, τ’ σταύρωναν κι τ’ χώρ’ζαν· εκιός απ’ θα τύχαινε το στεφάνι θα πάν’γε στα πρότα, εκιός π’ θα τύχαινε το φύλλο ήταν σαν ο παρακατ’νός, θα πάν’γε στα γίδια, εκιός π’ θα τύχαινε το ξύλο θα πάν’γε στ’ άλογα κι εκιός π’ θα τύχαινε το φλουρί θα γένονταν κηχαϊάς. Αφού έτρωγαμαν, πάν’γαμαν κι έκαναμαν πάλι αρνιά κατσίκια, αλλά όχι τόσο τα κορίτσια. Κοντά τα Φώτα πάλι, ν’ αυγή, ξεσκέπαζαμαν τα ‘κονίσματα, τα έπαιρναμαν και τα πάν’γαμαν στ’ βρύση. Τα πλέναμαν ούλα, εικόνες, καντήλες, θυμιατά κι έρ’χναμαν και τυρί στ’ βρύση, εκεί πο’τρεχε το νερό για να αρτ’θεί. Κοντά έλεγαν έφευγναν τα παγανά. Αυτά ήταν τα θ’κά μας τα Χριστούγεννα τότε πίστευ’ ο κόσμος όχι γιον κάνει σήμερα...

Γιαννούλα και Μαρία Κυριάκου - Διαλαμπή 1953

Η Γιαννούλα Κυριάκου με τον κουνιάδο της Μήτρο