ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ή ΣΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΟΙ ή ΣΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΑΙΟΙ
ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ
του Γιάννη Πιστόλα
Θεωρείται οπισθοδρομικό να μιλάει κάποιος σήμερα για την παράδοση για έθνος για θρησκεία. Άς είναι όμως…έτσι παραδοσιακά πορεύθηκα εγώ όλα αυτά τα χρόνια, έτσι παραδοσιακά πορευθήκαμε όλοι εμείς και πετύχαμε στα λίγα σχετικά χρόνια της αστικοποίησής μας, πολύ περισσότερα απ’ αυτά που μας αναλογούν ίσως!!!
Έτσι πορεύθηκαν οι Σαρακατσαναίοι και σήμερα θεωρούνται μια καταξιωμένη–πετυχημένη φυλή – ράτσα και είναι δακτυλοδεικτούμενοι!!!
Άς το πάρουμε όμως από την αρχή….
Ανάμεσα στις τοπικές συμβιωτικές ή εθνοτοπικές ομάδες τοποθετούνται και οι Σαρακατσάνοι, Σαρακατσιάνοι ή Σαρακατσαναίοι, ομάδα με έντονα τα στοιχεία κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης , που βασίζονται σε οικογενειακές και συγγενικές σχέσεις και που δεν χαρακτηρίζονται από την αλλοτρίωση του αστικού τρόπου ζωής.
ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΑΠ’ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΔΙΑΣΚΟΡΠΙΣΜΟ ΤΟΥΣ!
Οι παραδόσεις φαίνεται να οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πρόγονοί μας ανέβηκαν στην οροσειρά της Πίνδου, όταν οι Οθωμανοί εισβολείς κατέκτησαν την Ελληνική Επικράτεια!
Ζούσαν εκεί μέχρι περίπου στα 1815…Προστάτευαν την κλεφτουριά, δίνοντας – προσφέροντας καταφύγιο σε κάθε καταδιωγμένο από τους Τούρκους!
Κατοχύρωναν κλέφτικες ομάδες με τα καλύτερα παλικάρια, που εν τω μεταξύ έγιναν και αυτοί περίφημοι κλέφτες! Μεγαλύτερο παράδειγμα ο ΚΑΤΣΑΝΤΩΝΗΣ,ο οποίος το 1807 ανακηρύσσεται αρχηγός των κλέφτικων ομάδων στην Λευκάδα, στο Μοναστήρι της Αγίας Μαύρας!- Ο ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗΣ – Ο ΔΙΠΛΑΣ – Ο ΛΙΑΚΑΤΑΣ –Ο ΧΑΣΙΩΤΗΣ –Ο ΛΕΠΕΝΙΩΤΗΣ –Ο ΦΑΡΜΑΚΗΣ -Ο ΤΣΟΓΚΑΣ –Ο ΑΡΑΠΟΓΙΑΝΝΗΣ –Ο ΛΙΑΚΟΣ κ.α καθώς και στη συνέχεια στον Μακεδονικό Αγώνα ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΑΡΕΦΗΣ κ.α.
Την εποχή του ΑΛΗ ΠΑΣΑ , όταν άρχισαν οι μεγάλοι διωγμοί των κλεφτών και μαζί μ’ αυτούς και των Σαρακατσαναίων, αναγκάζονται να φύγουν από την οροσειρά της Πίνδου και τα Άγραφα και φεύγοντας προχωρούν και σε άλλες περιοχές, φτάνοντας στην Ήπειρο, στη Μακεδονία , στη Θράκη, στο Βόσπορο ,ως τη Μαύρη Θάλασσα…
Εγκαταλείποντας την Πίνδο και τα Άγραφα, μεταφέρουν μαζί τους τις παραδόσεις και τον τρόπο ζωής τους…
Οι Σαρακατσάνοι, ως συμβιωτική ομάδα, καταγράφονται επίσημα στην βιβλιογραφία μετά τον 14ο μ.Χ. αιώνα. Ο Καββαδίας υποστηρίζει ότι εμφανίζονται περί το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ενώ στον μεσαίωνα και στο καθεστώς της φεουδαρχίας τοποθετεί την ανάδειξή τους ο αείμνηστος Σαρακατσάνος δικηγόρος Μποτός.
Πάντως, άσχετα με την εμφάνισή τους, ούτως ή άλλως όλοι δέχονται ως αρχική κοιτίδα το ορεινό συγκρότημα των Αγράφων. Όχι μόνο ο βιοπορισμός, αλλά και σημαντικά ιστορικά γεγονότα του 17ου αιώνα συνετέλεσαν σε μια πρωτοφανή διασπορά στη συνέχεια , σχεδόν σε όλες τις χώρες της Βαλκανικής.
Έτσι κατά τους δύο τελευταίους αιώνες οι Σαρακατσάνοι εμφανίζονται από την Πελοπόννησο μέχρι το Βουκουρέστι και από την Κορυτσά μέχρι την Κόκκινη Μηλιά.
ΔΙΑΒΙΩΣΗ – ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1950.
Η κοινωνικοοικονομική τους δομή, αλλά και μια σειρά από συγκλονιστικά γεγονότα, που συνέβησαν κατά τον 20ο αιώνα, έγιναν οι αιτίες, που υποχρέωσαν τους Σαρακατσάνους της Βαλκανικής σε σχετική διαμονή περιορισμένη σε στενότερα εθνικά και γεωγραφικά περιθώρια. Έτσι, ανάλογα, κυρίως με τον τόπο της χειμερινής κατοικίας έχουμε Σαρακατσάνους Αττικοβοιωτίας, Ηπειρώτες, Θεσσαλούς, Μακεδόνες, Κασσανδρινούς, Σερμπιάνους , Βουργαρνούς και Πολίτες (Κωνσταντινοπολίτες).
Αυτοί οι γεωγραφικοί προσδιορισμοί απέκτησαν ένα ιδιαίτερο νόημα, στα μέσα του 20ου αιώνα, καθώς άρχισαν να δημιουργούνται σιγά - σιγά κάποιες επί μέρους διαφοροποιήσεις στον εθιμικό τους πολιτισμικό χαρακτήρα. Ο τύπος της κοινωνικής δομής της κλειστής συμβιωτικής ομάδας, αλλά και οι αλληλεπιδράσεις, από ελάχιστες έως αρκετές, της κυρίαρχης και πολλές φορές αλλοεθνούς περιβάλλουσας κοινωνίας, κι ακόμα ο απαράβατος κανόνας της εξέλιξης και μεταλλαγής του πολιτισμού, πρέπει να θεωρηθούν ως οι κυριότερες αιτίες του φαινομένου.
Παρ’ όλες τις επί μέρους αυτές διαφοροποιήσεις, οι όπου γης Σαρακατσάνοι και παρά το γεγονός ότι έζησαν σε ξεχωριστά κράτη, με διαφορετικά πολιτικοκοινωνικά δεδομένα και μάλιστα ιδιαίτερα αποκομμένοι μεταξύ τους για δεκαετίες, διατήρησαν αναλλοίωτη σε συντριπτικό βαθμό μια ενιαία πολιτισμική ταυτότητα, ακραιφνώς ελληνική.
Εξελιγμένοι έως μετέχοντες του Ελληνικού πολιτισμού, παραδοσιακοί στην τεχνολογία και την κοινωνική οργάνωση, είχαν κύριο χαρακτηριστικό το νομαδισμό. Ζούσαν σε ιδιότυπους κοινωνικούς και παραγωγικούς μηχανισμούς, τα τσελιγκάτα, με αρχηγό, όχι ανεξέλεγκτο, αλλά υποκείμενο σε κρίση. Κλειστές μονάδες από τη φύση τους, με βασικό δομικό κοινωνικό υλικό την διευρυμένη ή εκτεταμένη οικογένεια, διατηρούσαν τις απαραίτητες μόνο εξωτερικές σχέσεις, αυτές που ήταν ζωτικής σημασίας.
Το σαρακατσάνικο τσελιγκάτο διέπονταν από απαράβατους κανόνες ηθικής, όπου ο ατομικισμός έπρεπε να ενταχθεί στο σύνολο, που μπορούσε να διαιωνίσει τις απαραίτητες κοινωνικές δομές. Από την ώρα που, τόσο το άτομο όσο και η ομάδα, έμπαιναν στο σύστημα συγγένειας και συμμαχίας, ήταν πάντα κοινωνικά τοποθετημένοι και ταξινομημένοι.
Όσον αφορά τη Σαρακατσάνα, μπορεί να μην μάθαινε γραφή, ανάγνωση και αριθμητική, είχε όμως μια πολύπλευρη και μπορώ να πω αξιοθαύμαστη τεχνική εκπαίδευση, γιατί γνώριζε καταπληκτικά την επεξεργασία του μαλλιού και το βάψιμο, σε ποικίλα και ανεξίτηλα φυσικά χρώματα, το γνέσιμο, την ύφανση (έφτιαχνε κομψοτεχνήματα στον αργαλειό, όπως βελέντζες, γαμπροβέλεντζες, τ’σάκια, σακιά-χαράρια), είχε άριστες γνώσεις στο πλέξιμο (έπλεκε κάλτσες και μαξιλάρια με ωραιότατα και πολύπλοκα γεωμετρικά σχήματα και σταυρούς), έφτιαχνε γυναικείες και ανδρικές ενδυμασίες, για όλες τις ηλικίες υψηλής τεχνικής και αισθητικής, που αποτελούν σήμερα για όλους μας ένα μεγάλο εθνικό, λαογραφικό και πνευματικό κεφάλαιο.
H Σαρακατσάνα, για να κάνει όλα τα παραπάνω, πρέπει να είχε υψηλότατο βαθμό τεχνικής εκπαίδευσης σε πολλούς τομείς, που για να την αποκτήσει κανείς σήμερα, πρέπει να φοιτήσει για πολλά χρόνια σε ειδικές τεχνικές σχολές και πάλι εκτιμώ ότι δεν θα μπορέσει ποτέ να φθάσει το επίπεδο της Σαρακατσάνας εκείνης της εποχής.
ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΙΑΝΑΙΟΙ ή ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΟΙ ΣΗΜΕΡΑ.
Οι Σαρακατσαναίοι ή Σαρακατσιάνοι , ως ποιμενικός πληθυσμός δεν υπάρχουν πια, όπως στο παρελθόν.
Άφησαν τις ραχούλες, τα κορφοβούνια και τα καραούλια και έπιασαν τα χωριά και τις πόλεις.
Έσμιξαν με τον κόσμο, όπως λένε και οι ίδιοι. Επάνω στα β’να άφ’καν και τ’ λαλιά τ΄ς.
Ήταν και αυτή μια από τις πολλές παραχωρήσεις , σ’ όσα έκαναν για να ενταχτούν στο κοινωνικό σύνολο ταχύτερα!!!
Ο νομαδικός βίος , τα Τσελιγκάτα , τα κοπάδια δεν υπάρχουν πιά!
Οι Σαρακατσαναίοι στράφηκαν σιγά – σιγά σ’ όλα τα σύγχρονα επαγγέλματα , στις τέχνες στον πολιτισμό, μετά την μόνιμη πλέον εγκατάστασή τους στις πόλεις και τα χωριά της περιοχής.
Εδώ θα δούμε με τι ασχολούνται, τώρα πλέον οι Σαρακατσάνοι τρίτης γενιάς…σε ένα μεγάλο δείγμα Σαρακατσάνων της Αν .Μακεδονίας και Θράκης, όπως καταγράφηκαν αυτοί από μια ομάδα Σαρακατσάνων υπό τον συντονισμό του κ.Σκεύα Αντωνίου περί το 1980.
3η Γενεά Άνδρες - Γυναίκες
Kτηνοτρόφοι 9 (2%) -
Γεωργοί 52 (9%) -
Eπαγγελματίες-Bιομήχανοι-Έμποροι 97 (15%) 24 (5%)
Eπιστήμονες 34 (6%) 18 (4%)
Yπάλληλοι 127 (21%) 80 (17%)
Oικιακά - 211 (44%)
Eκπαιδευτικοί 44 (7%) 40 (9%)
Mαθητές-Φοιτητές 184 (30%) 88 (19%)
Eργάτες 21 (4%) 3 (1%)
Στρατιωτικοί 23 (4%) 3 (1%)
Πολιτικοί - -
Mοναχοί 1 (0%) -
Άνεργοι 5 (1%) -
Γραμματικές γνώσεις
Aγράμματοι
Δημοτικού 120 (20%) 115 (25%)
Γυμνασίου 105 (18%) 60 (13%)
Λυκείου 226 (38%) 202 (43%)
Tεχνικών Σχολών 37 (6%) 19 (4%)
Παν/μίου 109 (18%) 71 (15%)
Mετανάστευση
Nαί 34 (6%) 11 (2%)
Όχι
Ξένες γλώσσες
Kαμμιά 223 (37%) 200 (43%)
Aγγλικά 315 (53%) 225 (48%)
Γερμανικά 26 (4%) 24 (5%)
Aγγλικά - Γερμανικά 15 (3%) 10 (2%)
Λοιπές (Σέρβ. Bουλγ. Iταλ.) 18 (3%) 8 (2%)
Σας παραθέτω και αναλυτικότερο πίνακα με τα διάφορα επαγγέλματα.
3η γενεά Aνδρες - Γυναίκες
Kτηνοτρόφος 9
Γεωργός 52
Nοσοκόμος 5 12
Mηχανικός 12 1
Oικονομολόγος 4 1
Iατρός 7 2
Δικηγόρος 2 6
Δ. Yπάλληλος 74 36
Iδ. Yπάλληλος 48 32
Φαρμακοποιός 3 1
Kτηνίατρος 2 1
Γεωπόνος 4 6
Eπαγγελματίας 89 19
Oικιακά 211
Έμπορος 8 5
Φοιτητής 42 27
Mαθ. Λυκείου 67 39
Mαθ. Γυμνασίου 75 32
Δάσκαλος 16 19
Kαθ. Γυμνασίου 28 21
Kαθ. Παν/μίου
Στρατιωτικός 23 3
Eργάτης 21 3
Mοναχός 1
Άνεργος 5
Aπό τα στοιχεία αυτά, γίνεται εμφανές ότι οι Σαρακατσαναίοι της Αν. Μακεδονίας και Θράκης, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, μετά την μόνιμη εγκατάσταση στα χωριά και τις πόλεις, πέτυχαν μια τεράστια αλλαγή, από τον νομαδικό τρόπο ζωής και όλα τα επακόλουθά του, στο επαγγελματικό και μορφωτικό επίπεδό τους, κατόρθωσαν δε με απόλυτη επιτυχία να εναρμονιστούν σ' όλα τα επαγγέλματα της ελληνικής κοινωνίας, να απαλλαγούν από τον αναλφαβητισμό και να διαπρέψουν τόσο στα γράμματα όσο και σ' όλα τα άλλα επαγγέλματα.
Η γρήγορη προσαρμογή και εναρμόνιση των νομάδων Σαρακατσαναίων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, με τεράστια επαγγελματική, μορφωτική, οικονομική και κοινωνική άνοδο, έγινε με μεγάλους κόπους και θυσίες, επαληθεύοντας το γνωστό ρητό ότι οι ρίζες των γραμμάτων πικρές, οι δε καρποί γλυκείς.
Όλα τα παραπάνω επιτεύχθηκαν με την συμβολή όλων, μεγάλη όμως ήταν και η συμβολή της αρχικά αγράμματης, τεχνικά όμως και πνευματικά πολύ δυνατής, αφανούς ηρωίδας της Σαρακατσάνας (Μάνας και Γυναίκας), προς την οποία πρέπει να απονέμουμε διαρκώς κάθε δυνατή τιμή, λέγοντας ένα μεγάλο εύγε και ευχαριστώ.
ΤΙ ΕΙΠΑΝ ΟΜΩΣ ΓΙΑ ΜΑΣ (ΤΟΥΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΥΣ) ΟΙ ΑΛΛΟΙ…
«Σαρακατσάνοι ή Σακαρετσάνοι, ποιμένες σκηνίται έχοντες την καταγωγή των εκ τινός κώμης του Βάλτου Σακαρέτσι, όπου οι πρόγονοι των, κατοικούντες μετά των συγχωριανών τους, εξεπατρίσθησαν μετελθόντες την σκηνίτιδα ζωήν.»
Π.Αραβαντινός «Χρονογραφία της Ηπείρου, Αθήνα 1856»
«Νομάδες από πανάρχαια μήτρα κτηνοτρόφων , τσελιγκάδες, τσοπάνοι, προβαταραίοι, χωρίς δική τους γή και μόνιμη κατοικία, περπατάρηδες και κόσμος από λόγγια, αυτοί είναι οι Σαρακατσαναίοι.»
Αγγελική Χατζημιχάλη
«Οι Έλληνες των Ελλήνων.»
Απόστολος Κακλαμάνης, πρώην Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων.
«Γιατί η δική τους πορεία είναι πάντα προς τα ψηλώματα. Εκεί που οι κορφές των βουνών αγγίζουν την ίδια την καρδιά του ουρανού.»
Νέστορας Μάτσας
«Ξαναβλέπω τώρα τα σύννεφα σκόνης που αφήνουν στους δρόμους των βουνών οι Σαρακατσαναίοι, όταν κινούν για τα ψηλώματα.»
Νέστορας Μάτσας
«Σαρακατσάνοι, οι Καταλαγαρώτεροι Ελληνες.»
Στέφανος Γρανίτσας
«Οι Σαρακατσάνοι είναι αρχαίο καθαρό Ελληνικό φύλο.»
Carsten Hoeg(Les Sarakatsans,une tribu nomade Greque)
«Η Γλώσσα των Σαρακατσάνων είναι απαλλαγμένη ξενισμών.»
Δημήτρης Γεωργακάς
«Οι Σαρακατσάνοι, με όλα τα ανθρωπολογικά και παλαιοανθρωπολογικά δεδομένα, αναδεικνύονται ο αρχαιότερος λαός της Ευρώπης.»
Άρης Πουλιανός-Ανθρωπολόγος
«Αν δει κανείς τους Σαρακατσάνους να περιφέρονται σε μία επαρχιακή πόλη, ξαφνιάζεται από την κορμοστασιά, την υπερηφάνεια και την ευγένεια τους.»
Γ.Καββαδίας
«Ο Σαρακατσάνος ξεχωρίζει, γιατί δεν φοβάται ν’ ατενίσει τον ήλιο κατάματα.»
Γ.Καββαδίας
«Τους Σαρακατσάνους τους βλέπει κανείς στην κορφή, ή στο δρόμο για την κορφή.»
Πάτρικ Λη Φέρμορ
Και τώρα τί;
Ίσως, για την ειρωνεία της υποθέσεως, το προαιώνιο μαγικοθρησκευτικό τραγούδι, με τη μορφή της προφητείας του «Πατροκοσμά» του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, να ηχήσει για τελευταία φορά:
Μια μέρα οι Σαρακατσάνοι θα χωριστούν στα τέσσερα.
Όσοι παν’ έβγα ηλιού , θα γυρίσουν φορτωμένοι με αρμαθιές φτώχεια και κακομοιριά.
Όσοι πάν’ κατ’ το βοριά, θα λουφάξουν.
Κι όσοι δεν Βουργαρέψουν, θα κυριέψουν.
Στο τέλος όλοι θα χαθούν.
Μα σαν χαλάσουν οι Σαρακατσάνοι, θα χαθεί κι ο κόσμος ολάκερος.
Εμείς οι νεότεροι πρέπει να θεωρούμε χρέος μας το να διατηρήσουμε τα στοιχεία εκείνα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και οπωσδήποτε να αναδείξουμε τις αξίες που αναβλύζουν μέσα από τις παραδόσεις μας, οι οποίες συνοδεύουν επί αιώνες το γένος και το σινάφι μας, στη μεγάλη του πορεία, όπως η βαθειά πίστη στην οικογένεια, ο σεβασμός, η εργατικότητα, το θάρρος , η αλληλεγγύη, η τιμιότητα , η υπευθυνότητα , η φιλοξενία και τόσες άλλες!!!
ΓΙΑΤΙ…..
«ΠΑΤΗΣΑ ΣΤΟΥΣ ΩΜΟΥΣ ΤΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ ΜΟΥ, ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΚΡΙΝΩ ΠΙΟ ΚΑΘΑΡΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΟΥ»…..ΕΙΠΕ Ο ΑΙΝΣΤΑΙΝ!!!
Και πιστεύω ότι μας εκφράζει απόλυτα…
Θα ήθελα να αναφέρω και να διευκρινίσω ότι, μελετώ, παρατηρώ, ακούω και προσπαθώ να αντιληφθώ τα στοιχεία της Σαρακατσάνικης παράδοσης, της δικής μας παράδοσης, απ’όπου και αν προέρχονται αυτά τα στοιχεία. Από αυτή την προσπάθεια απέκτησα μεν γνώσεις ,σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορώ να υποστηρίξω ότι, αυτά τα οποία αναφέρω παρακάτωαποτελούν επίσημα ιστορικά, ούτε επίσημα στατιστικά στοιχεία. Απλά, αποτελούν επιλογές, προερχόμενες από διάφορες πηγές και συγκεκριμένα από το βιβλίο του Λαογραφικού Μουσείου Σαρακατσάνων «ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ, ΟΙ ΣΤΑΥΡΑΕΤΟΙ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ» ,από τη Διάλεξη του κ. Σκεύα Αντωνίου(ιατρός ΩΡΛ. ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων),από τη διάλεξη του κ.Σερμπέζη Βασιλείου (καθηγητής ΤΕΦΑΑ του Δ.Π.Θ) κ.α.
Γιάννης Πιστόλας
Μαργ.Κουταβού 3
Αλεξανδρούπολη
