portraita

..
Ξεφυλλίζοντας τα αρχεία της Αγγ. Χατζημιχάλη
....



του Δημήτρη Λ. Τάγκα

Συμπληρώνονται φέτος πενήντα χρόνια από την έκδοση του έργου της μεγάλης λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη, «Σαρακατσάνοι». Σ’ αυτήν την επέτειο, με πρωτοβουλία του Μουσείου Μπενάκη και του Ιδρύματος «Αγγελικής Χατζημιχάλη» επανεκδόθηκε επιτέλους το πρώτο μέρος από το εκδοθέν έργο της για τους Σαρακατσαναίους αλλά δεν στάθηκε αρκετός μισός αιώνας για να εκδοθεί το σημαντικότατο ανέκδοτο τμήμα.

Στο Μουσείο Μπενάκη σώζεται ένα μέρος από το αρχείο της Α. Χατζημιχάλη, το οποίο δόθηκε από την κόρη της Έρση. Μέσα σε αυτό υπάρχουν οι επιστολές δασκάλων από τα Δημοτικά Σχολεία των περιοχών Ζαγορίου, Πωγωνίου, Κόνιτσας, Άρτας, Πρέβεζας, Βόνιτσας, Ευρυτανίας και Αγράφων, από τους οποίους είχε ζητήσει, το 1938, μέσω των προϊσταμένων τους να απαντήσουν σε ορισμένα ερωτήματα αναφέροντας και τους πληροφορητές. Δεν ξέρω αν έχει αναγνωρισθεί, και σε ποιο βαθμό η σημαντικότατη συμβολή των δασκάλων στη διάσωση της παράδοσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας οι οποίοι σήκωσαν για έναν αιώνα περίπου, το μεγάλο βάρος της ανάδειξης των στοιχείων του νεοελληνισμού. Καθώς έρχονταν σε άμεση επαφή με τους ανθρώπους της υπαίθρου, τους ανθρώπους της αγροτικής κοινότητας, συγκέντρωσαν και δημοσίευσαν στοιχεία λαογραφικά (ήθη, έθιμα, τραγούδια κτλ). Τη συνεισφορά τους αυτή αναγνωρίζει έμπρακτα η Α. Χατζημιχάλη, καθώς εμπιστεύεται ένα μέρος της έρευνάς της σ’ αυτούς.




Οι πληροφορίες των δασκάλων

Τα ερωτήματα, που αφορούσαν τους Σαρακατσαναίους , στα οποία ζητούσε πληροφορίες η Α. Χατζημιχάλη ήταν:

● Πώς λέγονται στην περιφέρειά σας οι νομάδες ούτοι ποιμένες , Καρακατσάνοι ή Σαρακατσάνοι ή πώς άλλως;
● Εις ποία ακριβώς χωρία της περιφέρειάς σας ζουν κατά το θέρος και εις ποία διαχειμάζουν;
● Τι πιστεύουν οι ίδιοι περί της καταγωγής των; Από πού έχουν έλθει εις την περιφέρειά σας;
● Από πότε χρονολογείται η εις την περιφέρειάν σας εγκατάστασις των;
● Είναι η γλώσσα των διαφορετική και με ποίαν ομοιάζει, με την Ηπειρωτικήν ή άλλην;
Ξεφυλλίζοντας αυτές τις περίπου σαράντα απαντήσεις αντλούμε ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία που με βεβαιότητα οδηγούν στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων.
Από την περιοχή Ζαγορίου απάντησαν οι Διευθυντές των Σχολείων Παπίγκου, Ελαφότοπου, Κάτω Πεδινών, Μονοδενδρίου, Βίτσας, Ασπραγγέλων, Ελάτης, Κουκουλίου, Καπεσόβου, Τσεπελόβου, Σκαμνελίου, Βρυσοχωρίου και Λάιστας. Παρατίθενται χαρακτηριστικά αποσπάσματα από ορισμένες ενδιαφέρουσες απαντήσεις:
● Ο δάσκαλος Παπίγκου Α. Ξηνός, από πληροφορίες του Αλέξη Παπαρούνα και του Ιωάννη Σιόλα (Πρόεδρου της κοινότητας, μη Σαρακατσάνου) γράφει : «Περί της καταγωγής των δεν γνωρίζουν απολύτως τίποτα ειμή μόνον ότι οι πρόγονοί των διήγον τον πλάνητα βίον ως σκηνίτες και κτηνοτρόφοι. Συμφώνως όμως με πληροφορίαν του Ιωάννου Σιόλα, ως έχει ακούσει, λέγουν ότι έχουν ρίζες από κάποιο χωριό το οποίο κατεστράφη και ελέγετο Καρακάτς …».
● Ο δάσκαλος Ελαφότοπου, από πληροφορίες των Παντελή Μάστορα και Μιχάλη Χασκή: «…οι ίδιοι πιστεύουν ότι η καταγωγή των είναι καθαρά ελληνική και ότι δεν γνωρίζουν από πού ήλθον….»
● Ο δάσκαλος Κάτω Πεδινών από πληροφορίες των Αλέξη Νταχρή, 70 ετών και Γρηγόρη Καψάλη 60 ετών, γράφει: «Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι κατάγονται από την περιφέρειαν του Σουλίου, μετά την καταστροφήν του οποίου περιπλανήθησαν ως ποιμένες εις την Πίνδον ή Άγραφα…».
● Ο δάσκαλος Μονοδενδρίου Ζαγορίου :«Οι ίδιοι πιστεύουν ότι κατάγονται από την Ακαρνανίαν εγκατασταθέντες εις την Ήπειρον ως νομάδες ποιμένες…»
● Ο δάσκαλος Βίτσας Ζαγορίου γράφει :«Ουδεμίαν ιδέαν έχουσι περί της καταγωγής των. Από δεκάδων ετών, ως ενθυμούνται και οι παλαιότεροι, εξακολουθούν ζώντες τον πλάνητα αυτών βίον το μεν θέρος εις τας ορεινάς περιοχάς της περοφερείας, τον δε χειμώνα εις τας μνημονευθείσας χειμερινάς τοιαύτας..»
● Ο δάσκαλος Ασπραγγέλλων, από πληροφορίες του Βαγγέλη Μπονόβα, 64 ετών γράφει:«Περί της καταγωγής των πιστεύουν ότι είναι από το Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας και από το χωρίον Σαράκι ή Σαρακάσι από το οποίο έλαβον και το όναμα. Έφυγαν δε από εκεί διότι το μέρος ήτο ορεινόν και διότι επολλαπλασιάσθησαν τα ζώα των…»
● Ο Κ. Λαζαρίδης, δάσκαλος στο Κουκούλι: «εκείνα, τα οποία πιστεύουν, περί της καταγωγής των και της προελεύσεώς των, δεν συμφωνούν μεταξύ των. Άλλοι εκ τούτων πιστεύουν, ότι κατάγονται εξ ενός χωρίου του Μαλακασίου ονομαζόμενον Σαρακάτσι, άλλοι ότι προέρχονται εκ της περιφερείας Ξηρομέρου εκδιωχθέντες υπό των Τούρκων και διασπαρέντες εις διάφορα μέρη. Το δεύτερον υποστηρίζεται υπό πολλών».
● Ο Κ. Βαρτζώκας, δάσκαλος στο Καπέσοβο: «Οι εις την περιφέρειαν μου ευρισκόμενοι Σαρακατσαναίοι δεν γνωρίζουν τίποτα περί της καταγωγής των. Θεωρούν αυτούς καθαρούς Έλληνες…».
● Ο Ευρυπίδης Γιαννακός, δάσκαλος στο Τσεπέλοβο Ζαγορίου γράφει: «όταν υπηρέτουν ως δημ/λος εις την περιφέρειαν Κιλκίς ήκουσα από τους εκεί σαρακατσαναίους να λέγουν ότι κατάγονται από το χωρίον Συράκο της Ηπείρου. Οι εδώ δεν γνωρίζουν τίποτα θετικόν. Μερικοί λέγουν ότι εξεδιώχθησαν αρχικώς από την Αιτωλοκαρνανίαν…»
● Ο δάσκαλος Λάιστας Ζαγορίου:«…ότι είναι Ακαρνάνες παραμείναντες εν τη Τουρκοκρατουμένη Ηπείρω από της επαναστάσεως του 1878 ή Σουλιώται….»
Από την περιοχή Πωγωνίου και Κόνιτσας απάντησαν οι δάσκαλοι Κεφαλόβρυσου, Δολιανών, Γοργοπόταμου και Γαναδιού Κονίτσης.
● Ενδιαφέρουσα είναι η «πληροφορία» που παραθέτει ο δάσκαλος Κεφαλόβρυσου όπως την έδωσε ο γραμματέας της Κοινότητας Σ. Τζουβάρας, πιθανόν Αρβανιτόβλαχος:

«Οι Σαρακατσαναίοι είναι απόγονοι των Ηπειρωτών επί της εποχής του Πύρου οίτινες ηττηθέντες υπό των Ρωμαίων, απήχθησαν ομαδικώς αιχμάλωτοι εις Μπούρτζι της Ιταλίας και επέστρεψαν εκείθε μετά την κατάκτησιν της Ηπείρου και Ιλλυρίας υπό των Τούρκων…».Αυτό βέβαια δε έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα, αλλά είναι σημαντική η πληροφορία του ότι «εις την περιφέρειαν Κεφαλοβρύσου και των περιξ χωρίων δεν υπάρχουν, όχι μόνον οικογένειαι, αλλά ουδέ μεμονωμένα άτομα Σαρακατσαναίων ή άλλως Καρακατσαναίων, παρά μόνον Κουτσόβλαχοι σκηνίται ή και ημιμόνιμοι Βλάχοι ομιλούντες βλάχικα». Στο έγγραφο, επαναλαμβάνεται αυτό το οποίο είναι γνωστό, ό,τι δηλαδή όπου πήγαιναν Κουτσόβλαχοι, δεν πήγαιναν Σαρακατσαναίοι, ούτε καν μεμονωμένοι.




Από την περιοχή Άρτας, Πρέβεζας απάντησαν οι δάσκαλοι Φιλιππιάδας, Καναλίου, Γραμμενίτσας, Γριμπόβου, και Νικολιτσίου.

● Ο Διευθυντής του σχολείου του Γριμπόβου γράφει: « περί της καταγωγής των ουδέν γνωρίζουν ειμί μόνον ότι είναι και αυτοί έλληνες χριστιανοί και ότι κατάγονται από διάφορα χωριά της Ηπείρου».

● Η Διευθύντρια του Δημ. Σχολείου Φιλιππιάδας, βασιζόμενη σε πληροφορίεςτου Σπύρου Μητροκώστα, μη Σαρακατσάνου, από την Κράψη αναφέρει: «Εκ παραδόσεως λέγεται ότι ήλθον εκ Σαρακιόι Ιταλίας προ πέντε περίπου αιώνων, εκτοπισθέντες παρά Ιταλικών αρχών ως στοιχεία κακοποιά, απείθαρχα, επικίνδυνα, ζωοκλέπται».

Από την υπόλοιπη Ήπειρο υπάρχουν απαντήσεις από τους διευθυντές των Σχολείων Ζίτσας και Περάματος.
Από την περιοχή της Βόνιτσας –Ξηρομέρου υπάρχουν οι απαντήσεις από τους Διευθυντές των Σχολείων Βόνιτσας, Αγίου Νικολάου, Μοναστηρακίου, Νέας Καμαρίνας και Δρυμού.
Στην επιστολή της Διευθύντριας Αγίου Νικολάου η οποία βασιζόμενη σε πληροφορίες του παπά του χωριού (μη σαρακατσάνου) αναφέρει: «οι ποιμένες οίτινες διαμένουν ενταύθα έχουν ονομασθεί εκ του ονόματος του χωρίου των ως εξής: Πραμαντιώτες, Μελισσουργιώτες, Συρακιώτες. Περί της καταγωγής των πιστεύουν ότι είναι Έλληνες και έχουν έλθει από τα εξής χωριά Πράμαντα, Μελισσουργούς, Συρράκον.» Προφανώς η δασκάλα , και αυτό φαίνεται στο έγγραφό της, αναφέρεται στους ποιμένες του χωριού της, και όχι τους Σαρακατσάνους, το οποίο διευκρινίζει ο Διευθυντής του Σχολείου του διπλανού χωριού , του Μοναστηρακίου, όταν αναφέρει: «εις την περιφέρεια της κοινότητος Μοναστηρακίου δεν παραχειμάζουν Σαρακατσάνοι, παρά μόνο Μελισσουργιώτες και Ματσουκιώτες».

● Η Διευθύντρια του Σχολείου Βονίτσης, βασισμένη σε πληροφορίες του Σαρακατσάνου Πέτρου Ζήγου, 70 ετών, αναφέρει: «εις την περιφέρειάν μας διαχειμάζουν αρκετοί εξ αυτών και δη εις τας περιφερείας των εξής χωρίων: Βονίτσης, Νέας Καμαρίνας, Παλιαμπέλων και Αγίου Νικολάου. Ούτοι ουδέν τι γνωρίζουν που να έχει σχέσιν με την καταγωγήν των».

● Ο Διευθυντής του Σχολείου της Νέας Καμαρίνας, βασισμένος σε πληροφορίες που πήρε από τους Σαρακατσάνους Κίτσο Ακρίβη, 65 ετών και Φάνη Μυριούνη, 67 ετών αναφέρει ότι: «περί της καταγωγής των δεν γνωρίζουν τίποτα, ως πατρίδα των θεωρούν τα βουνά του Ζαγορίου της Ηπείρου…».

Από την περιοχήν Αγράφων και Ευρυτανίας υπάρχουν οι απαντήσεις των δασκάλων από τα σχολεία Φουρνά, Νεράιδας, Καρίτσας Δολόπων, Αγ. Δημητρίου Χρύσου, Καρβασαρά Αγράφων, Στενώματος Ευρυτανίας και Κορίτσης Ευρυτανίας.
● Στην απάντηση του δασκάλου Φουρνά αναφέρεται : «ούτοι κατάγονται από την περιφέρειά μας, κατ’ αρχάς έγιναν κτηνοτρόφοι, συν τω χρόνω εξοχήται, όσον επληθύνετο η κτηνοτροφία των εμειούτο η καλλιεργητική των ικανότης και κατήντησαν μόνον κτηνοτρόφοι σκηνίται…» .
● Στην απάντηση του Διευθυντή της Καρίτσας Δολόπων αναφέρεται ότι «περί της καταγωγής των πιστεύουν ότι είναι κάτοικοι της Καρίτσας και η εγκατάστασίς των, ως επληροφορήθην είναι άγνωστος».

Αυτά, «λαμβάνοντες την τιμήν και ευπειθέστατοι», ανέφεραν οι δάσκαλοι στους επιθεωρητές των, « εις εκτέλεσιν της υπ’ αριθ…….διαταγής των», όπως είναι χαρακτηριστικά συνταγμένες οι περισσότερες αναφορές.



Παρατηρήσεις- συμπεράσματα


Η Α. Χατζημηχάλη, παρότι αυτά ανέφεραν οι δάσκαλοι, γράφει[i]:


«Ηπειρώτες Σαρακατσάνοι λένε, όπως είδαμε, ότι η καταγωγή τους είναι από το Συρράκο, απ’ όπου φύγανε κατά τους διωγμούς και τους πολέμους του Αλή πασά και σκορπίστηκαν σ’ όλη την Ελλάδα. Την ίδια παράδοση αναφέρουν και όλες σχεδόν οι ομάδες των Σαρακατσάνων που πάνε από πολλά χρόνια στους Δήμους Δολόπων, Ευρυτανίας και Αγράφων, όπως πχ οι γνωστοί μας αρχιτσελιγκάδες Γιώργης και Νικόλας Πατσιαούρας, Κων/νος Κολοβός, Σεραφείμ Βελέτζας, Αραπατσάκος, Φάσας, οι Αραπογιανναίοι και που οι περισσότεροί τους έχουν στη Νιάλα των Αγράφων καλοκαιρινά σπίτια. Λένε μάλιστα ότι από το Σιράκο πήραν και την ονομασία Σαρακατσάνοι. Φύγανε γιατί τους κυνηγούσε ο Αλήπασας. Έχουν όμως, προσθέτουν, για πατρίδα τους τ’ Άγραφα, γιατί εκεί πήγαν οι παππούδες τους να ασφαλίσουν τα καφάλια τους.Επίσης πολλοί που ξεκαλοκαιριάζουν γύρω από τη Βόνιτσα λένε ότι κατάγονται από το Συράκο, ενώ άλλοι στη ίδια περιφέρεια λένε ότι κατάγονται από τα Πράμαντα ή από τους Μελισσουργούς των Τζουμέρκων».



[i]Α. Χατζημηχάλη, «Σαρακατσάνοι», τόμος Α', σελ οθ΄





Είναι αξιοσημείωτο ότι σε καμία, απολύτως καμία, από τις αναφορές των δασκάλων τηςΗπείρου δεν αναφέρεται καταγωγή Ηπειρωτών Σαρακατσαναίων από το Συρράκο και δεν υπάρχει επίσης στο κείμενο της Α. Χατζημιχάλη μαρτυρία ανθρώπου από την Ήπειρο που να αναφέρει τέτοια καταγωγή. Για τούτο προξενεί κατάπληξη η φράση της « λένε όπως είδαμε» ενώ στην πραγματικότητα δεν είδαμε .Οι περισσότεροι δάσκαλοι αναφέρουν ότι οι Σαρακατσαναίοι δεν γνωρίζουν τον τόπο καταγωγής των.

Το ότι δεν αναφέρουν τόπο καταγωγής, δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να εκληφθεί αυτό ως άγνοια, γιατί δεν είναι δυνατόν να αγνοεί κάποιος από πού κατάγεται, αλλά απλούστατα δεν υπήρχε κάποιος συγκεκριμένος τόπος. Προφανώς όλοι οι Σαρακατσαναίοι, όπως κάθε άνθρωπος γνώριζαν τον τόπο της γέννησής τους καθώς και του πατέρα τους, αλλά γνώριζαν επίσης ότι αυτός δεν ήταν ο τόπος της καταγωγής τους.

Από αυτούς που προσδιορίζουν κάποιο τόπο, αισθητά υπερέχει η Αιτωλοκαρνανία. Οι περισσότεροι από τους Ηπειρώτες Σαρακατσαναίους θεωρούν και σήμερα ως τόπο της μακρινής καταγωγής τους χωριά της περιοχής αυτής από την οποία για διάφορους λόγους ήρθαν οι πρόγονοί τους στην Ήπειρο. Τα χωριά από τα οποία εστάλησαν οι αναφορές καλύπτουν το σύνολο σχεδόν των Σαρακατσαναίων της Ηπείρου. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, ότι την εποχή που έγινε η επιτόπια έρευνα από την Α. Χατζημιχάλη για τους Σαρακατσαναίους της Ηπείρου, αυτοί, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν πήγαιναν στη Θεσπρωτία, στην οποία άρχισαν να πηγαίνουν μετά το 1945. Σημειώνεται επίσης ότι στο αρχείο τηςυπάρχει συμβολαιογραφικό πληρεξούσιο από 13/7/1941 από το οποίο φαίνεται ότι είχε συμφωνήσει με τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Σπυρίδωνα Βλάχο να εκδοθούν «Οι Σαρακατσάνοι» από τα «Ηπειρωτικά Χρονικά». Αυτό σημαίνει ότι τα στοιχεία που παραθέτει η Α. Χατζημιχάλη στο έργο που εκδόθηκε είναι πριν από το 1940, ανεξάρτητα αν η έκδοση έγινε τελικά το 1957, και προφανώς κάποια πράγματα συμπληρώθηκαν στο μεταξύ των χρονολογιών αυτών διάστημα.

Σε ότι αφορά στους Σαρακατσαναίους των Αγράφων, τις πληροφορίες η Α. Χατζημιχάλη πρέπει να τις πήρε από τους ίδιους, στις χειμερινές στάνες των οποίων είχε φιλοξενηθεί γιατί σε καμιά αναφορά δασκάλου της περιοχής αυτής, επίσης, δεν αναφέρεται καταγωγή από το Συράκο. Όμως ειδικά για τους Κολοβαίους, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Γιάννης Μποτός, στο σχετικό με τους Σαρακατσαναίους βιβλίο του, γράφει ότι κάποιος πρόγονός τους ήρθε γαμπρός και έτσι ενσωματώθηκαν στους Σαρακατσαναίους.

Σχετικά με τους Σαρακατσαναίους της Βονίτσης, η μόνη αναφορά στο Συρράκο γίνεται στο έγγραφο της Διευθύντριας Αγίου Νικολάου Βονίτσης, η οποία βασίσθηκε σε πληροφορίες του παπά του χωριού στο οποίο, όπως αναφέρθηκε, μιλάει γενικά για τους ποιμένες και όχι για τους Σαρακατσαναίους. Παρότι όμως στην περιοχή της Βόνιτσας, από την οποία είναι πέντε από τις παραπάνω επιστολές, είναι ξεκάθαρη η διαφορά Σαρακατσαναίων από τις άλλες νομαδικές ομάδες, στο βιβλίο της η Α. Χατζημιχάλη γράφει ότι «πολλοί που ξεκαλοκαιριάζουν γύρω από τη Βόνιτσα λένε ότι κατάγονται από το Συράκο». Αυτονόητο επίσης είναι ότι στη Βόνιτσα Σαρακατσαναίοι και λοιποί νομάδες ξεχειμωνιάζουν και δενξεκαλοκαιριάζουν.
Δυστυχώς η Α.Χατζημιχάλη βασιζόμενη σε πληροφορίες που δεν ήταν ξεκάθαρες, όπως αυτή που παραπάνω αναφέρουμε, συμπεριέλαβε στους Ηπειρώτες Σαρακατσαναίους αρκετούς Βλαχόφωνους, αλλά και ελληνόφωνους ημινομάδες κτηνοτρόφους .

Ο δάσκαλος Βαγγέλης Δελημήτρος[i], παραθέτει τα ονόματα όλων των Ηπειρωτών που κακώς αναφέρονται ως Σαρακατσαναίοι. Όλοι αυτοί, τους οποίους η Α. Χατζημιχάλη αναφέρει ως έχοντες θερινή διαμονή το Συράκο, τα Πράμαντα, το Ματσούκι ή τους Μελισσουργούς είναι γνωστοί στην Ήπειρο και ουδέποτε οι ίδιοι ισχυρίσθηκαν ότι είναι Σαρακατσαναίοι. Δυστυχώς διόρθωση των καταλόγων που συνέταξε η Α. Χατζημιχάλη, έγινε μόνο στην Ήπειρο με το παραπάνω άρθρο και με ανάλογο από τον Ευριπίδη Μακρή[ii] που ήταν τα μοναδικά για όλη της Ελλάδα, ενώ είναι προφανές ότι και σε άλλες περιοχές πρέπει να έγιναν λάθη. Τους ελληνόφωνους ημινομάδες που ξεχειμώνιαζαν στη περιοχή της Βόνιτσας προερχόμενοι από τα χωριά των Τζουμέρκων ξεχωρίζει πολύ καλά ο Αραβαντινός όταν γράφει[iii] :


«Επίσης φερέοικον ποιμενικόν βίον διάγουσι και οι αυτόχθονες Ηπειρώται οι κατοικούντες εις τας κώμεις των Τζουμέρκων Θεοδώριανα, Μελισσουργούς, Πράμαντα και Πεστιανά».


[i] Ε. Δελημήτρου «Συμπληρώματα και διορθώσεις εις τα περί Σαρακατσάνων της Ηπείρου», Ηπειρωτική Εστία, 1970,σελ. 274-278

[ii] Ευριπίδη Μακρή «Ζωή και παράδοση των Σαρακατσαναίων» σελ.114

[iii] Παν. Αραβαντινού, «Μονογραφία περί Κουτσοβλάχων» σελ.39





Τα λανθασμένα στοιχεία που παρέθεσε η Α. Χατζημιχάλη, ιδιαίτερα στους στατιστικούς πίνακες, δόθηκαν εκτός από δασκάλους και από εκπροσώπους κτηνοτροφικών Συλλόγων που κατά πάσα πιθανότητα δεν ήταν Σαρακατσαναίοι. Φαίνεται ότι μερικοί πληροφορητές έδιναν αβασάνιστα, και χωρίς να τα διασταυρώσουν, λανθασμένα στοιχεία ή είχαν παρανοήσει κάποια πράγματα.


Σχετικά με τη γλώσσα που μιλούσαν οι Σαρακατσαναίοι, με έμφαση τονίζουν όλοι οι δάσκαλοι, ότι μιλάνε μόνο την ελληνική και δεν γνωρίζουν καμιά άλλη γλώσσα. Η προφορά τους, αναφέρουν οι περισσότεροι δάσκαλοι της Ηπείρου και Βονίτσης είναι η ηπειρωτική με βαρειά προφορά. Μερικοί θεωρούν ότι πλησιάζει την Ακαρνανική προφορά ή του Ζαγορίου. Οι πληροφορίες από τους δασκάλους της περιοχής Ευρυτανίας –Αγράφων είναι ότι η προφορά των Σαρακατσαναίων ομοιάζει με των υπολοίπων κατοίκων της περιοχής αυτής. Αναφορικά με την ονομασία τους, οι περισσότεροι δάσκαλοι γράφουν ότι αποκαλούνται«σαρακατσαναίοι», μερικοί χρησιμοποιούν το «σαρακατσάνοι» και ελάχιστοι λέγουν ότι επί πλέον καλούνται «σκηνίτες βλαχοποιμένες» ή απλώς «βλάχοι».


Ως προς τους τόπους καταγωγής, είναι αξιοσημείωτο το ότι αναφέρονται πολλοί φανταστικοί και ανύπαρκτοι τόποι όπως Καρακάτς, Σαρακάτσι Μαλακασίου ,Σαράκι, Σαρακάσι Ξηρομέρου, Σαρακιόι. Όλοι αυτοί οι «τόποι» έχουν με την λέξη «Σαρακατσάνος», απλά κάποιους φθόγγους κοινούς. Φανταστικά μέρη, που μοιάζουν με το πρώτο συνθετικό της λέξης «Σαρακατσάνος», ως τόπους καταγωγής ανέφεραν αρκετοί Σαρακατσαναίοι και σε άλλους μελετητές. Ο Δ. Γεωργακάς αναφέρει το Σαράκ, το Σιράκου Αιτωλίας , το Σάρσι Καρπενησίου[i]. Ο Διονύσης Μαυρόγιαννης το Συράκοβο[ii]. Δύσκολο πράγμα να πιστέψουν ότι κατάγονται από τα βουνά, από τα κλαριά , από το τίποτα. Κάποιοι το θεωρούσαν και ντροπή τους. Είναι εσωτερική ανάγκη στον κάθε άνθρωπο, για να προσδιορίζει την ταυτότητά του, να έχει ένα τόπο καταγωγής, ένα τόπο από τον οποίο θα «κρατάει η σκούφια του». Κάπως έτσι πρέπει να προέκυψε και το Συράκο σε ορισμένους, εκτός Ηπείρου, οι οποίοι πιθανόν αγνοούσαν ότι αυτό είναι βλαχόφωνο και το οποίο διαφέρει από το Καρακάτς, το Σαρακάτσι, το Σαράκι, το Σακαράσι και το Σαρακιόι στο ότι είναι υπαρκτό και μάλιστα μεγάλο και ιστορικό χωριό.
[i] Δ. Γεωργακά, «Περί της καταγωγής των Σαρακατσαναίων και του ονόματος αυτών», Αρχείο Θρακικού Γλωσσικού και Λαογρ. Θησαυρού, τόμος 12, σελ.38, 39
[ii] Διον. Μαυρόγιαννη, « Οι Σαρακατσάνοι της Θράκης, της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας», σελ 283




Η εκτίμησή μου είναι ότι οι Σαρακατσαναίοι δεν έχουν συγκεκριμένο κοινό τόπο καταγωγής. Περιοχή ίσως, όπως για παράδειγμα την Αιτωλοκαρνανία οι περισσότεροι Ηπειρώτες Σαρακατσαναίοι. Πιθανόν από κάποιες ιστορικές συγκυρίες οι ελληνόφωνοι νομάδες, που είχαν αρχίσει τη νομαδική ζωή από πολύ παλαιά, βρέθηκαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας για ξεκαλοκαιριό στην ίδια «περιοχή» (Άγραφα, βουνά της Αιτωλοκαρνανίας, Τζουμέρκα) και τότε σχηματοποιήθηκε η κοινή πολιτισμική τους ταυτότητα στη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα (ήθη και έθιμα, γλωσσικό ιδίωμα, ενδυμασία, τραγούδια κλπ). Προφανώς κάποιοι κατάγονταν από συγκεκριμένα χωριά, και για διάφορους λόγους (ληστείες, φόνοι), στην πορεία των χρόνων, ενσωματώθηκαν και έγιναν ένα με αυτούς.

Κάποιοι ακόμα Σαρακατσαναίοι που είχαν μείνει για αρκετό διάστημα σε κάποιο τόπο, τον αισθάνθηκαν ως τόπο καταγωγής τους, και για αυτό λένε ότι «είμαστε από εκεί». Επιπρόσθετα κάποιοι ελληνόφωνοι ημινομάδες, με σταθερή κυρίως την θερινή διαμονή, είναι βέβαιο, όταν μεγάλωσαν τα κοπάδια του χωριού τους, ότι κάποτε «σαρακατσανοποιήθηκαν».

Όπως επίσης είναι βέβαιο ότι κάποιοι Σαρακατσαναίοι παντρεύτηκαν σε κάποιους τόπους, ή κουράσθηκαν με το πάνω κάτω μια ζωή και έμειναν σταθερά σε ένα μέρος και έτσι μετά από κάποιο καιρό«αποσαρακατσανοποιήθηκαν».

Είναι πάντως αξιοσημείωτο και ανεξάρτητα από τα παραπάνω, το γενικό συμπέρασμά της Αγγελικής Χατζημιχάλη για τις παραδόσεις σχετικά με τους τόπους καταγωγής των Σαρακατσαναίων που προφανώς βασίσθηκε σε αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με τους τόπους καταγωγής των [1]:


«Σαρακατσάνικη πατρίδα δεν είναι ένας ορισμένος τόπος εγκατάστασης, απ’ όπου στα πολύ παλιά χρόνια έφυγαν και σκορπίστηκαν. Πατρίδα τους είναι όλα τα βουνά….»



[1]Α. Χατζημηχάλη, «Σαρακατσάνοι», τόμος Α', σελ οθ΄

[1] Ε. Δελημήτρου «Συμπληρώματα και διορθώσεις εις τα περί Σαρακατσάνων της Ηπείρου», Ηπειρωτική Εστία, 1970,σελ. 274-278

[1] Ευριπίδη Μακρή «Ζωή και παράδοση των Σαρακατσαναίων» σελ.114

[1] Παν. Αραβαντινού, «Μονογραφία περί Κουτσοβλάχων» σελ.39

[1] Δ. Γεωργακά, «Περί της καταγωγής των Σαρακατσαναίων και του ονόματος αυτών», Αρχείο Θρακικού Γλωσσικού και Λαογρ. Θησαυρού, τόμος 12, σελ.38, 39
[1] Διον. Μαυρόγιαννη, « Οι Σαρακατσάνοι της Θράκης, της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας», σελ 283
[1] Α. Χατζημηχάλη, «Σαρακατσάνοι», τόμος Α', σελ. π΄