Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ
ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ
Εισήγηση του Γεωργίου Κολοβού στην Παρουσίαση των
βιβλίων του Ζήση Κατσαρίκα την 14η Νοεμβρίου 2018 στην Ξάνθη
Πριν αναφερθώ στο
περιεχόμενο των βιβλίων του αγαπητού Ζήση, θα ήθελα να πω την άποψη μου για τους
πνευματικούς ανθρώπους, οι οποίοι μελετούν, ερευνούν και φιλοδοξούν να
δημιουργήσουν ένα συγγραφικό έργο. Θα μπορούσαμε να τους ταξινομήσουμε σε δύο
κατηγορίες : Σε εκείνους που με εξεζητημένο και δυσνόητο τρόπο, ντύνονται τον
μανδύα του επιφανούς διανοητή και σε εκείνους που με απλό και ουσιαστικό λόγο παρουσιάζουν
τα έργα τους. Ο διαχωρισμός αυτός ασφαλώς δεν είναι απόλυτος και δεν έχει να
κάνει με την επιστημονική κατάρτιση, αλλά κυρίως με την αντίληψη του καθενός, σε
σχέση με τον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο.
Όσον αφορά τους
πρώτους, πιστεύω πως όλοι μας έχουμε παρευρεθεί σε διαλέξεις, όπου νιώθαμε κάποια
δυσφορία και ενόχληση, γιατί καταλαβαίναμε ότι οι ομιλητές είχαν ξεφύγει πολύ
απ΄ τη ζωή, …εν ονόματι δήθεν της διανόησης. Αυτοί νόμιζαν ότι επειδή ήταν
άνθρωποι των γραμμάτων, έπρεπε να μιλούν με ειδικό λεξιλόγιο, να
καταλαβαίνονται μεταξύ τους, κι ας μην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι. Ο ποιητής
Ντίνος Χριστιανόπουλος τους κατακρίνει ότι δίνουν μεγαλύτερη σημασία στη γνώση
και την πληροφόρηση και λιγότερη στο αίσθημα και το βίωμα. Και στην αρχαία
Ελλάδα ο Αριστοφάνης τούς κοροϊδεύει πολύ άσχημα, επειδή χρησιμοποιούσαν πάντα
καινούριες και παράξενες λέξεις για να εντυπωσιάσουν τον κόσμο.
Στον αντίποδα
βρίσκεται η δεύτερη κατηγορία : Εδώ, θα συναντήσουμε συνειδητοποιημένους
συγγραφείς που ενδιαφέρονται πραγματικά για την χρησιμότητα του έργου τους και
την αποδοχή του από το αναγνωστικό κοινό. Γι αυτό το λόγο, παράλληλα με την
αξία του έργου τους, χρησιμοποιούν και απλά λεκτικά εργαλεία. Άνθρωποι δημιουργικοί,
με πολύ μεράκι και ενθουσιασμό γι΄ αυτό που κάνουν και πρόθυμοι να μοιραστούν
το έργο τους με άλλους.
Ένας από αυτούς
είναι και ο Ζήσης Κατσαρίκας. Τον Ζήση τον γνώρισα σχετικά πρόσφατα, μέσω της
ιστοσελίδας ΄΄Πορτραίτα Σαρακατσαναίων΄΄ και πολύ σύντομα γίναμε δύο πολύ καλοί
φίλοι. Αμέσως διέκρινα το πάθος και την αγάπη του για την Σαρακατσάνικη ιστορία
και παράδοση. Αλλά διέκρινα επίσης, ότι η ψυχή του ήταν ένα ηφαίστειο. Ένα
ηφαίστειο που στα σπλάχνα του κρατούσε μία λάβα παράδοσης, της Σαρακατσάνικης
παράδοσης, που έπρεπε να εκτιναχθεί και να βγει προς τα έξω. Αρχικά αυτό έγινε
με τη δημοσιοποίηση κάποιων άρθρων και στη συνέχεια με την έκδοση των δυο
αξιόλογων βιβλίων που σήμερα παρουσιάζουμε. Ήμουν παρών στο τυπογραφείο κατά
την έκδοση του πρώτου βιβλίου και σας μεταφέρω τη χαρά και την ευτυχία που είδα
στο πρόσωπο του Ζήση, όταν τον είδα να κρατά στα χέρια του σαν παιδί του, το
πρώτο από τα έργα του. Και ασφαλώς και τη δική μου χαρά που μοιράστηκα τη σημαντική
αυτή στιγμή με τον φίλο μου Ζήση.
∞ ∞ ∞
Το πρώτο βιβλίο ΄΄
οι Πρωτοέλληνες Σαρακατσάνοι΄΄ αντί προλόγου αρχίζει με τέσσερα Σαρακατσάνικα
τραγούδια, τα οποία ο συγγραφέας παραθέτει και με συγκίνηση επεξηγεί, σχολιάζοντας
: Κάτω από αυτές τις συνθήκες τα έζησα, τα αγάπησα και τα τραγούδησα. Και έτσι
θέλω να σας τα μολογήσω. Από καρδιάς, με την ψυχή, απλά όπως τα αισθάνθηκα και
όχι φιλολογικά !
Στη συνέχεια
ασχολείται με το θέμα της καταγωγής, όπου γίνεται σαφής αναφορά στην
Αρχαιοελληνική προέλευση των Σαρακατσαναίων, παραθέτοντας ιστορικά στοιχεία. Η
άποψη του συγγραφέα είναι ότι οι Σαρακατσάνοι κάνουν την εμφάνιση τους με την
ίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου, ως πρόσφυγες του Βυζαντίου και κατοικούν
στην Πίνδο από το 1381 έως το 1389 όπου έζησαν απομονωμένοι, διατηρώντας όλα τα
αρχαιοελληνικά στοιχεία, ήθη και έθιμα. Για το θέμα της ονομασίας η άποψη που
εκφράζεται είναι ότι προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων ΣΑΡΑ (απάτητη πλαγιά)
- ΚΑΣΙΑ (απότομα βράχια, γκρεμός) και ΑΝΟΣ (που δηλώνει προέλευση και τόπο).
Δηλαδή άνθρωποι βουνίσιοι, που τους ενώνουν οι σάρες στις οποίες μόνον εκείνοι
ανεβαίνουν λόγω ποιμενικής ζωής.
Εδώ η τοποθέτηση
του συγγραφέα μου δίνει την ευκαιρία να επισημάνω ένα μείζον θέμα, το οποίο
βεβαίως δεν αφορά τον συγγραφέα : Είναι το έλλειμα πλαισίου διαλόγου. Εδώ και πολλά
χρόνια, γύρω από το θέμα της καταγωγής και της ονομασίας υπάρχει ένα άναρχο τοπίο,
χωρίς κανόνες, με αποτέλεσμα να παρατηρούμε έναν άτυπο πετροπόλεμο μεταξύ των
μελετητών, κατηγορώντας ο ένας τον άλλον. Κατά την άποψη μου, θα πρέπει να
διαμορφωθεί ένα σοβαρό πλαίσιο διαλόγου, στο οποίο ο καθένας θα καταθέτει την άποψη
του, με σεβασμό στην άποψη του άλλου και με τη σοβαρότητα των επιχειρημάτων.
Και οι όποιες τοποθετήσεις και θεωρίες να γίνονται με την μέγιστη δυνατή
αντικειμενικότητα, πέρα από το επιθυμητό και το αρεστό. Π.χ. θεωρείται ότι για
το θέμα της ονομασίας η επικρατούσα άποψη είναι ότι το όνομα το έδωσαν οι
Τούρκοι και σημαίνει μαύρος-ανυπότακτος-φυγάς, δίνοντας στις λέξεις νόημα και
τόνο ηρωικό. Όμως οι Τούρκοι δεν είχαν κανένα λόγο να δώσουν χαρακτήρα ηρωικό
στον εχθρό τους, ….το αντίθετο μάλιστα θα έπρεπε να συμβεί. Θα πρέπει λοιπόν να
μην κατασκευάζουμε θεωρίες σύμφωνα με τις προτιμήσεις μας, αλλά να προσπαθούμε
να προσεγγίζουμε την ιστορική αλήθεια.
Επόμενο κεφάλαιο η
Διασπορά των Σαρακατσαναίων, με ιστορικές αναφορές για τις μετακινήσεις κυρίως
στις περιοχές της Μ. Ασίας και της Βουλγαρίας. Τα καραβάνια που έφταναν ως την
Κωνσταντινούπολη, τα βοσκοτόπια στον κάμπο της Τροίας και η εγκατάσταση ακόμα
και ως την Καππαδοκία. Στη συνέχεια, οι Σαρακατσάνοι του Αίμου, οι μετακινήσεις
στη Βουλγαρία και τη Θράκη με διηγήσεις περιηγητών. Ένας κόσμος με σκληρή
καθημερινότητα, αλλά και με αξίες, σύμβολα και δοξασίες.
Στο τελευταίο μέρος
του βιβλίου, ο Ζήσης δημοσιεύει 47 Σαρακατσάνικα τραγούδια. Κάτω από κάθε τραγούδι υπάρχει η ιστορία του
και αναλύεται με εκπληκτικό τρόπο το περιεχόμενο και το νόημα του. Μία
ευρηματική ομολογουμένως επεξεργασία, που αξίζει να την διαβάσετε μέχρι και την
τελευταία λέξη. Εντυπωσιάζουν οι προσωπικές αναφορές του συγγραφέα, στο
τραγούδι ΄΄Αυτού που πας πουλάκι μου΄΄. Ένα τραγούδι που ζήτησε ο Ζήσης από τον
Βασίλη Σερμπέζη στο γάμο της κόρης του και για το οποίο μας λέει : Για εμάς
τους Σαρακατσάνους ο χειμώνας ήταν κάτι άγνωστο, κάτι σκληρό και πάντα μας
φόβιζε. Η έγνοια του γονιού, της μάνας, ήταν πώς θα ξεχειμάσει το σπλάχνο της.
Και τους ευχήθηκε ΄΄η ζωή τους να είναι γεμάτη πάντα Άνοιξες και Καλοκαίρια΄΄.
∞ ∞ ∞
Το δεύτερο βιβλίο
του Ζήση Κατσαρίκα ΄΄Σαρακατσάνοι-Όταν μιλάει το σώμα΄΄, χωρίζεται σε δύο μέρη.
Στο πρώτο, ο συγγραφέας συνεχίζοντας την έρευνα για την Αρχαιοελληνική
προέλευση των Σαρακατσαναίων, επιχειρεί να αναζητήσει το προγονικό φύλο των
Πρωτοελλήνων. Με ιστορικές αναφορές στις μετακινήσεις στον Ελλαδικό χώρο,
καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι οι Σαρακατσάνοι αποτελούν συνέχεια ενός φύλου, το
οποίο εντάσσεται στους Πελασγούς. Μία πολύ ριψοκίνδυνη απόπειρα, καθώς δεν υπάρχουν
γραπτά ντοκουμέντα και χρησιμοποιούνται ομοιότητες και συσχετίσεις. Οι αναφορές
που παρουσιάζονται στο βιβλίο είναι εξαιρετικά χρήσιμες και αποτελούν αξιόλογο
υλικό για τους ερευνητές.
Στο δεύτερο μέρος, ο
συγγραφέας μας παρουσιάζει μία πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη για την ανθρωπολογική
οδοντολογία (αντικείμενο των σπουδών του), με αναφορά στις μελέτες του Άρη
Πουλιανού. Παραθέτει μετρήσεις και χαρακτηριστικά των δοντιών και των οστών της
κεφαλής και επιδιώκει να κατηγοριοποιήσει όσα από αυτά συναντώνται στους
Σαρακατσάνους. Όπως ο Πουλιανός έτσι και ο συγγραφέας, θεωρεί ότι οι
Σαρακατσάνοι έχουν ομοιογενή ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία διαχρονικά
λόγω της απομόνωσης και της ενδογαμίας, παρέμειναν αμετάβλητα.
∞ ∞ ∞
Τα βιβλία του Ζήση
Κατσαρίκα έρχονται την πιό κατάλληλη στιγμή. Και το λέω αυτό όχι απλά διότι
προσθέτουν στη Σαρακατσάνικη βιβλιογραφία, αλλά γιατί ο Ζήσης μας έδειξε πώς
πρέπει να λειτουργούμε και τον δρόμο που πρέπει να ακολουθούμε για να
εκφραζόμαστε δημιουργικά. Εύχομαι τον ίδιο δρόμο να ακολουθήσουν και άλλοι και
ιδιαίτερα οι σύλλογοι, διότι χρειάζεται μία μεγάλη και συγκροτημένη προσπάθεια
για τη διάσωση της Σαρακατσάνικης παράδοσης. Ουσιαστική και όχι εφήμερη. Ακούω
για επιτροπές νεολαίας, τοπικά γλέντια και ποδοσφαιρικά τουρνουά. Καλά όλα
αυτά, αλλά θα πρέπει να καταλάβουμε όλοι, ότι προηγείται η ανάγκη, μέσα σε κάθε
σύλλογο να δημιουργηθούν επιτροπές Σαρακατσάνικης ιστορίας, που θα ερευνούν και
θα μελετούν τα στοιχεία της περιοχής τους. Αυτός πρέπει να είναι ο ρόλος τους
και η αποστολή τους. Και χαίρομαι ιδιαίτερα που ο Σύλλογος της Ξάνθης και το
Μουσείο των Σαρακατσάνων του Έβρου, αλλά και η Ένωση στη Θεσσαλονίκη όπως
μαθαίνω, αγκάλιασαν και στήριξαν την έκδοση των βιβλίων του Ζήση Κατσαρίκα.
Σήμερα, ελάχιστοι
βιωματικοί Σαρακατσάνοι βρίσκονται στη ζωή. Ο χρόνος λειτουργεί καταλυτικά, η
ζωή έχει αλλάξει, οι άνθρωποι έχουν αλλάξει και όλοι μας συνεχώς
απομακρυνόμαστε από την εποχή εκείνη. Κάποτε ένας γέροντας σε μία συνέντευξη
μου είχε πεί : ΄΄... από τώρα και πέρα γίνεται διήγημα ο Σαρακατσάνος. Μετά από
μας, … μόνο στα χαρτιά …΄΄ Μάλλον έχει δίκιο. Τα τσελιγκάτα χάθηκαν και τώρα
μεγάλος αντίπαλος μας είναι ο χρόνος, που μπορεί να φέρει την αλλοίωση της
παράδοσης μας η ακόμα και τη λήθη.
Γι αυτό, θα πρέπει
να φροντίσουμε να κρατήσουμε ζωντανό το δέντρο της παράδοσης μας, …ένα δέντρο που
για να βγάλει γερά κλαριά, πρέπει να ποτίζουμε τις ρίζες του. Και ο αγαπητός Ζήσης
με τα δυο του βιβλία, το πότισε καλά !!
Τον συγχαίρω και
τον καλοτυχίζω που έκανε πράξη τα όνειρα του !!
Γιώργος Κολοβός
