portraita

Ο χορός για τους Σαρακατσάνους


  του Zήση Κατσαρίκα

Ο χορός και το τραγούδι απο την Αρχαία Ελλάδα αποτελούν μια ομαδική έκφραση τελετουργικής λατρείας. Με την δραστηριότητα αυτή ομάδες ανθρώπων εκφράζουν την λατρεία τους προς τους Θεούς, τους ήρωες της εποχής τους η σε θρύλους του παρελθόντος. Η χορογραφία, ο στίχος και η τελετουργική δραστηριότητα συμπληρώνουν την ετοιμασία των συμμετεχόντων στην μύηση. Υπήρχαν τελετουργίες για την ενηλικίωση, την προετοιμασία για τον γάμο, για τον πόλεμο, όπως και μυητικές ερωτικές  τελετουργίες κλπ. Επίσης είναι ένας τρόπος να εορταστεί μια επέτειος π.χ το τέλος του πολέμου, το τέλος του θερισμού. Είναι η ευκαιρία του κύκλου για ομαδική λατρεία και του ατόμου για παράθεση των καλύτερων ικανοτήτων του.
.



Έτσι η λέξη «ορχείσθαι» που μεταφράζεται «χορεύω» είναι ρυθμικές κινήσεις από τα μέρη ή και ολόκληρου του σώματος.. Επίσης η λέξη «Μουσική» η τέχνη των Μουσών περιλάμβανε τη μουσική, την ποίηση και τον χορό που για τους Έλληνες εκείνης της εποχής ήταν όλα μέρος του ίδιου πράγματος. Για την Ελλάδα η λέξη μουσική σήμαινε σχεδόν αποκλειστικά μουσική, τραγούδι, ποίηση και ρυθμική κίνηση, όπως φαίνεται σε αγγεία της ύστερης Γεωμετρικής περιόδου. Η ρυθμική κίνηση με τη σειρά της συνδέεται με τη χειρονομία. Οι Λαϊκοί χοροί  της αρχαιότητας διατηρήθηκαν σε όλους τους αιώνες της βυζαντινής περιόδου, παρόλο που μετέβαλαν την έντονη κίνηση και τους ελιγμούς του σώματος, σε ομαδική, ήρεμη και σεμνοπρεπή εκδήλωση. Η παρουσία του ιερέα στο χορό στη νεότερη εποχή είναι μια υπόμνηση των παλαιών σχέσεων με τη λατρεία. Από την άλλη πλευρά χοροί συνόδευαν πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα, είτε ως έκφραση χαράς στα επινίκια σημαντικών μαχών ή τιμωρός πράξη σε τελετουργίες κολασμού, ατίμωσης και κοινωνικής αποβολής.
.



Την περίοδο μετά από την άλωση γεννιούνται και νέα είδη χορών που περιγράφουν ηρωικά κατορθώματα και μεγάλες στιγμές της Ελλάδας, τονίζοντας τους αγώνες των υποδούλων και της αντίστασης. Οι αρχαίοι ρυθμοί επιβίωσαν και ενσωματώθηκαν από τα λαϊκά στρώματα στις εκδηλώσεις τους Οι χοροί αυτής της περιόδου εξακολουθούν να παραμένουν "κύκλιοι" με στοιχεία που παραπέμπουν άμεσα στην σημερινή παραδοσιακή πρακτική. Όσον αφορά στα είδη των χορών κατά τους μέσους χρόνους φαίνεται πως αποτελούν μετουσίωση των χορών που παραδόθηκαν από την αρχαιότητα. Ανάμεσά τους διακρίνεται ο κύκλιος χορός, στους οποίους υπάγεται ο συρτός, τον οποίο χόρευαν μόνον άνδρες ή μόνο γυναίκες, αν και στο Βυζάντιο από τον κανόνα έως την πραγματικότητα του δημόσιου βίου πολλά απαγορεύονταν και πολλά φαίνεται πως συνηθίζονταν, όπως ο χορός από άνδρες και γυναίκες. Ο συρτός των Βυζαντινών για παράδειγμα χηρεύονταν από πολλούς χορευτές, με λαβή από τις παλάμες η με μαντίλια ενδιάμεσα και με τον καιρό εξελίχτηκε σε μεικτό χορό. Αυτή την περίοδο κάνουν κατά βάση εμφάνιση και οι κλέφτικοι χοροί και μην ξεχνούμε πως είναι και η περίοδος κατ ουσία της εμφάνισης των Σαρακατσάνων  επώνυμη παρουσία στον Ελλαδικό και βαλκανικό χώρο των Σαρακατσάνων αρχίζει σταδιακά από την Τουρκοκρατία και εντεύθεν. .....(από το βιβλίο του Δ. Μαυρόγιαννη οι Σαρακατσάνοι της Θράκης Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας)).
.


 .

Ψάχνοντας τη λέξη “χορεύω” στο λεξικό, διαβάζουμε την ερμηνεία “κινούμαι στο ρυθμό της μουσικής.” Αυτή η φιλολογική ετυμολογία ξεθωριάζει τη στιγμή που ηχεί η τόσο ανθρώπινα ζεστή έκφραση που μας κάνει να σκεφτόμαστε ότι “χορεύω”, απλά σημαίνει “επικοινωνώ σ΄ ένα άγραφο γλωσσικό ιδίωμα οπού οι βραχνές φωνές των ηλιοκαμένων γυναικών  με τις ασπρόμαυρες φορεσιές κεντημένες με γεωμετρικά σχήματα, και οι πεντατονικές φωνές των ανδρών που βόσκουν τα κοπάδια, πλαισιώνουν πεδινούς τόπους  και χιονισμένα οροπέδια γιομάτα έλατα , ” καταπράσινες πεδιάδες κι πλαγιές γιομάτες οξιά και πεύκο. Για μας, τους Σαρακατσάνους, κάθε ήχος είναι μουσική: ο ήχος απ τα τρεχούμενα νερά (ν΄χός= νερό ηχός),το βέλασμα των προβάτων, γαυγίσματα και καταιγίδες, όπως λένε πολλά απ τα τραγούδια μας. Αυτοί είναι οι ήχοι που ακούγονταν, και βιώνονται καθημερινά ”. ‘Ήχοι δυναμικοί, επομένως ερωτικοί, όπως αυτοί που κάνουν τα κορμιά να ανατριχιάζουν και τις καρδιές να ανεμίζουν.




H χαρμολύπη ηλεκτρίζει την συντροφιά κι φλογέρα ή η τζαμάρα ή και τα δύο όργανα, δίνουν παλμό στις νιές με τις ολοκέντητες φούστες, με ήλιους με φεγγάρια, στα βαριά σεγκούνια, στα γιλέκα και στις αρρενωπές μορφές με τα κεντητά πουκάμισα των βοσκών. Τα πόδια δεν πατούν στη γη, και οι φωνές πετούν πάνω από τις χαράδρες και τα κακοτράχαλα βουνά, καλώντας συντρόφους απ όλα τα γειτονικά τσελιγκάτα  σ΄ έναν χορό κοινό.
.


Οι λέξεις λειτουργούν πολλές φορές σαν τις νότες: με μία δίεση, ή, μ΄ άλλα λόγια, μ΄ ένα άρθρο διαφορετικό, χρωματίζουν ήχους.  σε μια γη στριμωγμένη ανάμεσα στο υψηλό κοντράστ του φωτός και της καταχνιάς, των βουνών και του κάμπου.

Οι Σαρακατσάνοι τραγουδούσαν τα μουσικά τους τραγούδια μόνο με το στόμα χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων. Τα τραγούδια ήταν αντιφωνικά ,δηλαδή ξεκινούσε το τραγούδι η μία παρέα και συνέχιζε, το ιδιο τραγούδι τον ίδιο στοίχο άλλη παρέα και έπειτα συνέχιζε η πρώτη. Τα τραγούδια των Σαρακατσάνων είναι : μοιρολόγια, τάβλοι, γαμήλια κτλ. Πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι οι Σαρακατσάνοι όταν χαρακτήριζαν ένα τραγούδι σαν μοιρολόϊ δεν εννοούσαν τα τραγούδια με πένθιμο χαρακτήρα αλλά και τα τραγούδια με αργό ρυθμό ,στα οποία υμνούσαν λυπητερά τους καημούς της ξενιτιάς, της ζωής κλέφτικα τραγούδια.




Τα μουσικά όργανα εισήλθαν στη ζωή των τραγουδιών αργότερα. Το κυριότερο μουσικό όργανο τους ήταν η φλογέρα. Η φλογέρα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξης τους. Την κουβαλούσαν μαζί τους ,όταν πήγαιναν τα πρόβατα στο στάλο, όταν κάθονταν με την οικογένεια τους, το βράδυ με την παρέα τους. Όταν πέθαινε ένας δικός τους άνθρωπος οι Σαρακατσάνοι δεν έπαιζαν φλογέρα για έναν ολόκληρο χρόνο.


Ο Σαρακατσάνος βοσκός δεν έπαιζε μόνο φλογέρα αλλά συνταίριαζε τους ήχους της με τους ήχους των κουδουνιών των προβάτων του. Υπάρχουν πολλά είδη φλογέρων: η μικρή φλογέρα (τζούρα, ανοιχτή και από της 2 πλευρές σαν φλογέρα), μία παραλλαγή αυτής με βαθουλωμένο το επάνω στόμιο και η τζαμάρα(με 2 στόμια, την έπαιζαν πάντα καθιστοί γιατί ήταν μεγάλη και συνόδευε μόνο τα τραγούδια της τάβλας και τα μοιρολόγια.) Οι φλογέρες ήταν φτιαγμένες από ξύλο ελιάς, κουμαριάς, ελάτου, δρυ, οξιάς, κοκάλινες (από φτερούγα αετού, όρνιου ή μπούφου) και σιδερένιες. Συνήθως προτιμούσαν τις σιδερένιες, τις κοκάλινες και τις ξύλινες.
.
"Ο χορός εκφράζει τα συναισθήματα του ανθρώπου που εσωτερικά του κυριαρχούν και με τη ρυθμική κίνηση του κορμιού του εκδηλώνονται για να εκτονωθούν". Σύμφωνα με το νόημα του ορισμού τι είναι ο χορός, καταλαβαίνουμε αμέσως πώς οι χοροί των Σαρακατσάνων εκφράζουν την τόλμη, τη λεβεντιά και την ορμητικότητα πού ανέπτυξαν οι κλέφτες αγωνιστές στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Τους χορούς αυτούς τους ονομάζουμε κλέφτικους. Έχουμε όμως και τους κοινωνικούς χορούς, πού με τις λικνιστές κινήσεις τονίζουν τη γυναικεία ομορφιά και χάρη. Αυτοί οι χοροί χορεύονται σε συγκεκριμένα κοινωνικά γεγονότα, όπως αυτό του γάμου, πού είναι η σπουδαιότερη κοινωνική εκδήλωση, κυρίως από τις γυναίκες. Είναι σιγανοί κι ανάλαφροι και φανερώνουν μια αρχοντιά και υπερηφάνεια.




Συρτός στα Τρία.

Μεικτός, πανελλήνιος χορός που απαντάται & στους Σαρακατσάνους. Είναι χορός 6 βημάτων, με μέτρο 2/4 και λίγο πιο αργός από τον συρτό.

Κάτσα

Είναι κλέφτικος, ανδρικός χορός. Χορεύονταν κυρίως από τους Σαρακατσάνους της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και το κύριο χαρακτηριστικό του είναι ένα κάθισμα των χορευτών, που ονομάζεται ‘’κάτσα’’. Έχει δύο μέρη, το αργό και το γρήγορο. Το πρώτο μέρος είναι κυρίως τραγουδιστικό με βήματα πολύ αργά. Το δεύτερο μέρος είναι γρήγορο και τα βήματα είναι ζωηρά σε ρυθμό. Στους Σαρακατσάνους της περιοχής μας, η κάτσα ήταν ο επίσημος χορός που χορευόταν από το γαμπρό τη μέρα του 
γάμου. Φυσικά δεν υπήρχε Σαρακατσάνικο γλέντι χωρίς ‘’κάτσα’’.

Κτσάδικος

Επίσης κλέφτικος χορός με μέτρο, με ζωηρά κουτσά (κ’τσα) βήματα, που δίνουν ένα πολύ λεβέντικο και περήφανο ύφος στον χορό αυτό. Αποτελείται και αυτός από δύο μέρη, αργό και γρήγορο. Στο αργό έχουμε περήφανα αργά βήματα και στο γρήγορο μέρος του χορού, έχουμε ζωηρές κάτσες και αναπηδήσεις.

Σταυρωτός

Είναι και αυτός κλέφτικος 
χορός με μέτρο. Δεν χορευόταν από γυναίκες. Υπάρχουν δύο παραλλαγές αυτού του χορού. Η μία, η παλαιότερη χορεύεται από τέσσερα άτομα που σχηματίζουν σταυρό μεταξύ τους (απ’ όπου και το όνομα σταυρωτός). Οι χορευτές δεν πιάνονται μεταξύ τους με λαβή, αλλά από τις άκρες δύο μαντηλιών σε σχήμα σταυρού.




Σταυρωτός , Χορός των Σαρακατσάνων.

Πηγή:Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού, Ευρετήριο:E-C90F1

· [Τζιάτζιος 1928,72] Βίτσι, Σαρακατσάνοι: Μερικά από τα χορευτικά τραγούδια είναι επίτηδες για χορό λεγόμενο Σταυρωτά. Οι χορευτές στον χορό αυτό πιάνονται και χορεύουν ιδιόρρυθμα. Θα έπρεπε ιδιαίτερα να περιγραφεί ο χορός αυτός, που μοιάζει τον ευρωπαϊκό, αν και είναι κατά τη γνώμη μου γνήσιος σαρακατσάνικος χωρίς καμμιά ξένη επίδραση. Το μόνο που έχω να παρατηρήσω εδώ είναι ότι τα ζεύγη των χορευτών, που είναι πάντοτε του αυτού φύλου και μεταξύ των αρρένων, διαγωνίζονται, σαν να λέμε, στην χορευτική δεινότητα και αντοχή.

·  [Γαρούφας 1980,86] Σαρακατσάνοι: Χόρευαν πρώτα οι άνδρες μερικούς χορούς καθαρά ανδρικούς όπως τον "Σταυρωτό", το "Εχ μωρέ", την "Λιάκαινα", τον "Μέρμηγκα", τον Τσάμικο και τον Συρτό Στα Τρία.

· [Κίτσης 1982,75] Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Σαρακατσάνοι: Από τους χορούς που χόρευαν συνήθως ήταν το Σταυρωτό, Τσάμικος χορός που χορευόταν κυρίως από τους άντρες.

·    [Γαρούφας 1982,97] Σαρακατσάνοι: Η Αγγελική Χατζημιχάλη λέει στην μελέτη της ότι ο χορός των Σαρακατσάνων ο λεγόμενος Σταυρωτός έχει παρθεί ίσως από τους Βλάχους. Ο ισχυρισμός είναι ανακριβής καθ' όλα. Όταν έγινε η μεγάλη διασπορά των Σαρακατσάνων στα τέλη του 18ου αιώνα, τα έθιμα, τα τραγούδια κι οι χοροί ήταν ίδια σε όλους. Ξεκίνησαν από τα Άγραφα, γεγονός που αποδεικνύεται από την σαρακατσάνικη παράδοση. Ο Σταυρωτός χορός λοιπόν δεν έπαψε ποτέ να χορεύεται από τους Σαρακατσάνους της Θράκης και Μακεδονίας. Και σήμερα ακόμη σε γάμους και χαρές χορεύουν τον Σταυρωτό, την Κάτσα και τον Αργό Συρτό. Όποιον Σαρακατσάνο και να ρωτήσει κανείς θα του πει ότι ο Σταυρωτός είναι ο παλιότερος σαρακατσάνικος χορός. Τον χορεύουν τέσσερα άτομα αντικριστά σχηματίζοντας το σχήμα του σταυρού. Σε δεδομένη στιγμή ενώνουν τα χέρια και γονατίζουν χορεύοντας πάντα. Τραγουδώντας και κάνοντας τις κινήσεις του χορού σε κάποια στιγμή ενώνουν τις πλάτες τους. Ο χορός αυτός είναι γνωστός στους Σαρακατσάνους της Θράκης, Μακεδονίας, Θεσσαλίας (στους γεροντότερους) και ειδικά στους Σαρακατσάνους που ζουν αποκομμένοι στην Βουλγαρία.

·  [Σερμπέζης 1984,18] Σαρακατσάνοι: Ο Σταυρωτός είναι ο χορός του όρκου, ο χορός των σταυραδερφών. Έχει δύο μέρη, αργό και γρήγορο. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι χορευτές ανά τέσσερις σχηματίζουν το σημείο του σταυρού με το ένα χέρι τεντωμένο και το άλλο στην μέση. Τον χορό αυτόν τον έχω δει με δύο ειδών βήματα: α) Τα βήματα του Τσάμικου με κάτσα, μόνο που εδώ γίνονται μια φορά μπροστά (δεξιά) και μια φορά πίσω (αριστερά) και αλλάζουν χέρι οι χορευτές όταν αλλάζουν κατεύθυνση. β) Με 8 βήματα, ως εξής: 1 βήμα αριστερά και τέντωμα του δεξιού χεριού στον σταυρό, 1 πήδημα πάνω στο αριστερό με το δεξί στον αέρα λυγισμένο, κάθισμα προς τα αριστερά, πηδηχτό σήκωμα όπως στο 2ο βήμα, τα ίδια βήματα προς τα δεξιά με αλλαγή του χεριού στο 1ο βήμα. Και οι δύο περιπτώσεις είναι αυθεντικές, αλλά νομίζω πως για λόγους ποικιλίας πρέπει να προσέξουμε περισσότερο την δεύτερη.

·     [Κουρκούτας 1989,29] Σαρακατσάνοι: Χορευόταν πάντα χωρίς φλάμπουρα και οι χορευτές πιάνονταν μεταξύ τους με μαντήλια, δύο μαντήλια που σταύρωναν μεταξύ τους αν χόρευαν τέσσερα άτομα, ένα μαντήλι αν χόρευαν δύο άτομα. Οι Σαρακατσάνοι του Κορδελιού χόρευαν Σταυρωτό πάντα με δύο άτομα αντιμέτωπα, και μάλιστα πιάνονταν και από τον ώμο αντί για μαντήλι. Τον χόρευαν πάντα οι καλύτεροι χορευτές, έπρεπε μάλιστα να ταιριάζουν στο ύψος μεταξύ τους. Οπως όλοι οι χοροί με μέτρο 3/4, έχει αργό και γρήγορο μέρος. Τα βήματα είναι τα ίδια, μόνο που στο γρήγορο μέρος η κίνηση είναι πιο έντονη. Αντιπροσωπευτικό τραγούδι είναι το "Βγήκε Αντώνης στ' Άγραφα...". Τον χορό Σταυρωτό οι Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας τον γνωρίζουν και με το όνομα "Σπαθούλα", από τα λόγια του τραγουδιού "Κάπου βελάζουν τα όργανα, Σπαθούλα, Σπαθούλα...".